ZAMKI W POLSCE

Wrzucam mapę zamków w ten wątek ponieważ w wątek zamkowy ogólny nie mogę dodać zdjęć.

Pozwoliłem sobie na skorzystanie z mapy zamków zamieszczonej w Leksykonie zamków Kajzera, Kołodziejskiego, Salma, i dokonać próby aktualizacji listy zamków. Do zawartości oryginalnej dodałem trochę zamków które powinny znaleźć sie w każdej nowej publikacji. Wiele z tych zamków jest na nowo odkrytych, ale inne były celowo opuszczone. Nie jest to oczywiście zarzut do autorów, lecz próba weryfikacji zamieszczonego tam katalogu. Kilka z umieszczonych tam haseł należało by zweryfikować. Natomiast dobre kilkadziesiąt - dodać. Co do zdecydowanej większości moich propozycji jestem zdecydowany bronić i jak niepodległości, ale w kilku przypadkach można podyskutować czy są to obiekty godne znalezienia sie na liście polskich zamków. Moje dodatki zostały opisane na czerwono. Kilka zamków, zwłaszcza z Polski wschodniej raczej nie spełnia umownego warunku konstrukcji murowej, ale są bardzo charakterystyczne dla regionu Podlasia i sadzę że powinniśmy te obiekty traktować jak pełno prawne zamki. To samo dotyczy kilku nieprzebadanych ale mocno rozbudowanych obiektów z Pomorza Zachodniego. Zresztą w przypadku Leksykonu kilka obiektów drewnianych pojawiło się w katalogu. Mam nadzieję na cenne uwagi do tej mapy.

Tak na szybko . Myślę, że można by dodać jeszcze Laski koło Malborka (wszak są tam jakieś pozostałości) oraz jako zaginione Tolkmicko i Skowronki.

Przyznam, że nie bardzo widzę sens sporządzania takiej mapy w obecnej chwili, przed gruntownym przedyskutowaniem definicji, jakimi mielibyśmy się posługiwać. Podstawowa dla mnie sprawa: gdzie "kończy" się dwór na kopcu/gródek stożkowaty, a "zaczyna" zamek?
Bo przecież istotą definicji zamku jako takiego nigdy nie był i nadal nie jest budulec. Gdyby było inaczej - cały szereg obiektów późnośredniowiecznych (np. Płoszczyna czy Marczów na Śląsku albo hipotetyczne "castrum Scala" w okolicach Pieskowej Skały w Dolinie Prądnika) oraz wczesnonowożytnych (zwłaszcza z terenów Wlk. Ks. Litewskiego i koronnych województw ruskich oraz woj. podlaskiego), przeważnie a niekiedy powszechnie dziś kwalifikowanych jako zamki, na miano takie by nie zasługiwało.
Być może skala byłaby lepszym wskaźnikiem, ale i tu istnieją poważne problemy. Możemy sobie wyobrazić sytuację, w której kreujemy sobie np. trzy kategorie: "duże", "średnie" i "małe" obiekty rezydencjonalno-obronne funkcjonujące w systemie feudalnym. Moglibyśmy potem ustalić, że tylko "duże", albo tylko "duże" i "średnie" zaklasyfikujemy jako zamki, a pozostałe ochrzcimy mianem dworów obronnych. Gdzie dokładnie jednak przeprowadzić rozgraniczenia między tymi kategoriami/grupami? Jak ostre one winny być? I co z różnicami regionalnymi? Obiekt "mały" czy "średni" na Śląsku, w Małopolsce czy w Prusach Krzyżackich w XIV-XV w. mógłby dla ówczesnej Wielkopolski, Ziem Wieluńskiej/Sieradzkiej/Łęczyckiej, Kujaw, Mazowsza czy Rusi albo Litwy (Podlasie) być "dużym". Nie ukrywam, że czuję się tu trochę bezsilny i ciekaw jestem, czy Ktoś z obecnych na forum ma propozycje co do rozwiązania tych problemów.

Co do samych informacji pokazanych na przedstawionej, opracowanej przez Waldka mapie: widzę trochę niekonsekwencji.
Mamy naniesione podwrocławskie Smolec i Biestrzyków, podstrzelińskie Nieszkowice, a także kłodzką Starą Łomnicę, ale nie mamy Ślęzy, Wierzbnej, Miedzianki, Radkowa, Bystrzycy Kłodzkiej czy Ołdrzychowic Kłodzkich oraz wielu innych podobnych obiektów (w ostatnich dwóch dekadach ujawniono ich sporą ilość na Śląsku) - mimo, że charakterem, formą i skalą jedna i druga grupa - obecnych i nieobecnych - nie różni się od siebie.
W okolicy Jeleniej Góry ewidentnie brakuje Kozińca i Bukowego Boru (jeśli dobrze pamiętam nazwę).
Mamy na mapie Krotoszyn, w którym w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności znajdował się zwykły dwór na kopcu, może z jakimiś elementami murowanymi, ale nie mamy np. Gostynia, Włoszakowic czy Leszna, gdzie zachowały się (mniej lub bardziej czytelnie) analogiczne kopce, poddane zresztą badaniom archeologicznym i mieszczące w XV-XVII w. nazywane "zamkami" siedziby feudalne. Mamy Chocz z królewskim "domem"/stacją podróżną (?), ale nie mamy murowanego, XV-XVI-wiecznego dworu w Nowym Mieście nad Wartą.
Nie rozumiem też umieszczenia na mapie Krzywinia. Miasto to należało w średniowieczu do benedyktynów lubińskich i nie istniał w nim żaden obiekt powszechnie uznawany za zamek (istnieją pod miastem relikty wczesnośredniowiecznego grodu i późniejszego - zapewne XIII-wiecznego - założenia grodowego, bliskiego w formie tzw. obiektom typu 'motte', być może będącego siedzibą książęcego okręgu kasztelańskiego, ale funkcjonującego raczej nie dłużej, niż do końca XIII-pocz. XIV w.; być może przy samym mieście w czasach późniejszych funkcjonował dwór na użytek mnichów, ewentualnie dla jakiegoś wójta z ramienia klasztoru, ale przyznam nic nie wiem o jego funkcjonowaniu; jeśli jednak taki był i mielibyśmy go uznawać za uzasadnienie dla obecności Krzywinia na tej mapie, wówczas trzeba byłoby nanieść na nią również Święciechową, gdzie taki dwór na kopcu jest poświadczony przez źródła kartograficzne i pisane, wskazujące dokładną jego lokalizację. Warto jednak zaznaczyć, że ów dwór w Święciechowie niczym się nie różnił co do formy w stosunku do dworów na kopcu/gródków stożkowatych, jakich przecież na Śląsku, w Wielkopolsce i innych regionach możemy liczyć w setki.
Warto tu wspomnieć też o Poniecu. Od końca XIII-pocz. XIV w. niewątpliwie istniał przy tym początkowo książęcym mieście jakiś obiekt obronny, który wraz z prywatyzacją miasta (najpierw w ręce rodziny, która uzyskała miano Ponieckich, a potem wżenionych tu bodajże Pampowskich) stał się siedzibą rycerską, potem szlachecką, znaną z XV-XVI-wiecznych wzmianek (w których występował niekiedy jako "zamek"). Podobne sytuacje występują zresztą w przypadku Trzebnicy, Rudnej czy Wińska (w tej pierwszej zachowała się zresztą nawet tzw. Góra Trębaczy, na której przeprowadzono swego czasu badania archeologiczne): niewielkie, zapewne obronne dwory książęcych urzędników, sytuowane przy granicy układu kwartałów miasta, funkcjonowały tam przez jakiś czas w późnym średniowieczu, o czym wiemy ze wzmianek źródłowych (oraz - w przypadku Trzebnicy - badań). Jeśli uwzględniamy pewne podobne im założenia z innych miast, to czemu nie uwzględnić i tych wymienionych przeze mnie na końcu przykładów?

Świetna robota Waldku! Mam kilka uwag na szybko, bez szczegółowej analizy: 1. komandorie templariuszy w Chwarszczanach (w mapie jest literówka) i Rurce nie kwalifikują się moim zdaniem do leksykonu zamków. W zasadzie nic nie wiemy o realnych walorach obronnych tych założeń, ale nawet jeśli były, to ograniczały się do parkanów. W każdym razie jeśli te komandorie zakwalifikujemy do zamków, to właściwie wszystko możemy, np. klasztory (kilka w Polsce miało realne fortyfikacje, m.in. Sulejów, Tyniec, Lubiń). 2. Proponowałbym dołączyć zamek w Gorzowie. Niewiele o nim wiadomo i śladu po nim nie ma, a także raczej nie poszerzymy stanu wiedzy z powodu zniszczenia terenu zamkowego przez budowę wiaduktu kolejowego, ale historycznie Krzyżacy mieli w Gorzowie zamek. Pewnie coś w rodzaju wieży, która do dziś przetrwała w Chomętowie. Pozdrowienia!

_________________
Zakład Historii Sztuki Starożytnej i Średniowiecznej
Instytut Historii Sztuki UAM w Poznaniu

Mimo kilku/kilkunastu elementów do dyskusji mapa jest imponująca Gratulacje Waldek za kawał dobrej roboty!

Kontrowersyjne są dla mnie Haćki na Podlasiu, które są rozpoznane archeologicznie i dzięki temu wiemy, że mieścił się tam, po długim wcześniejszym użytkowaniu, jeden z najstarszych grodów słowiańskich na terenie obecnej Polski, ale nie napotkałem informacji aby po XI wieku istniała tam fortyfikacja, a i z wykopalisk wynika, że naczelna rola tego ośrodka uległa właśnie w tym okresie znacznemu zmniejszeniu na rzecz pobliskiego Bielska Podlaskiego.

Brakuje mi za to Wąsocza.

I ewentualnie, do rozważenia, Niemirowa.

A właśnie: skoro mowa o miejscowościach na W: brakuje też Wąsosza w woj. dolnośląskim.

Zwola Poduchowna k/Garwolina
Jak jest Łomża, to Zakroczym chyba też się kwalifikuje.

_________________
Nie działa: http://www.panoramio.com/user/2010046
Nie działa: www.zamki-mazowsza.turystyka.net
I wszystko co robiłem w temacie zamków od 1997 znikło z sieci.

Dodałbym Waniewo koło Tykocina. Bez wątpienia siedziba obronna potwierdzona źródłowo i archeologicznie.

Do rozważenia Różan na Mazowszu. Są wzmianki o istnieniu zamku, aczkolwiek niewiele o nim wiadomo. Śladów też brak. Być może był to zaledwie dwór królewski.

Skoro jest Narzym, dodałbym wieżę biskupią w Ciechocinie.

Taka mapa to syzyfowa robota. Już na samych kryteriach i definicji można się załamać. Nawet z definicją są obiekty z pogranicza, które będą sprawiały trudności czy to już zamek, czy jeszcze nie. Ostatnio proszono mnie o przygotowanie mapy zamków krzyżackich i trochę nad tym się zastanawiałem, zwłaszcza, że są obiekty (jak np. ten Wielbark) o których w zasadzie nie bardzo wiadomo coś. Starego Dzierzgonia bym tu nie umieszczał. To był obiekt drewniano-ziemny. Oczywiście wiem, że podział ze względu na materiał jest tu sztuczny i niesatysfakcjonujący, ale jak ująć go, to konsekwentnie powinno się też dziesiątki innych. Wtedy już stworzenie mapy stanie się prawie nierealne, bo z tymi, ze względu na stan badań, jeszcze trudniej będzie sobie uporać i określić co jest wczesnośredniowiecznym grodem, co dworem itd. Laski na Żuławach też bym zamieścił. Nic tam nie zachowało się, ale z tego co wiadomo, miał ten obiekt kilka budynków i jakiś mur. Wydaje się więc dość "zamkowy". Żeby jednak to prawidłowo ocenić trzeba by tam badania przeprowadzić.

No wątpliwości jest wiele , co np. z Zantyrem . Co z zamkami krzyżackimi , o których nie ma za wiele informacji np. Kościerzyna , Borzechowo , Charzykowy czy Łasin , co do którego mam duże wątpliwości jego położenia ( miasto czy też wysypy na jeziorze) . Iława , a może jednak zamek był na Wielkiej Żuławie , a nie w mieście .

Co do Łasina to są w ogóle wątpliwości czy był, czy może chodziło o Rogóźno, które jest niedaleko. W Iławie na wyspie miał być obiekt późniejszy. Co do tego jak traktować obiekt w mieście to też jest problem.

Pozwolę sobie na kilka wyjaśnień w kwestii załączonej mapy, ponieważ mam wrażenie że mój wstępny, krótki wpis był trochę niedoprecyzowany, może dlatego że powstał późno w nocy i był pisany bardzo szybko. Jak wspomniałem mapa ta jest w swoim podstawowym zasobie powtórzona za Leksykonem zamków - Kajzera, Kołodziejskiego, Salma. Wykorzystałem ją jako punkt wyjścia do umieszczenie obiektów które WG MNIE powinny znaleźć się w orbicie zainteresowań miłośników zamków. Jestem przekonany że każdy z fanów polskich zamków zna większość z tych obiektów i nawet obudzony w środku nocy potrafi ogarnąć jego rzut, jakieś dzieje czy badania. Ale by ułatwić sobie życie człowiek wymyślił pewne skróty. I tak zamiast wertować ciężką książkę w poszukiwaniu obiektu o którym chciało by się porozmyślać, wystarczy zerknąć na mapę i już mamy całą pulę do rozważań i do wyboru. Od razu analizujemy sobie w myślach co potrzebujemy. Mapa jest w pewnym sensie interaktywna i mogę czy można ją powielać z naniesionymi poprawkami. W kwestii zawartości: czarnym kolorem zaznaczone są zamki z Leksykonu; zielonym: zamki z Leksykonu które wg mnie są pewną nadinterpretacją i tak szerokiego terminu ‘’zamek’’ jak i zwykłą pomyłką, jak np. Jadwiżyn. Niektóre z nich mogą okazać się zamkami w pełnym tego słowa znaczeniu, ale muszą zostać nie tylko przebadane ale nawet odkryte. Na czerwono zaznaczyłem zamki które ja dodałbym do tego zasobu. Niektóre z nich jak podlaskie Haćki, zapewne wypadną z uwagi na ich zbyt wczesną metrykę o czym zapomniałem a na co zwrócił mi uwagę Łukasz. Jednak nadal sądzę że na tej liście-mapie powinny być obiekty drewniane o których zachowane ślady ale i źródła mówią że pełniły funkcję zamkowe zarówno jako obiekty obronne jak i z racji funkcji administracyjnej. Mam nadzieję że pojawią się sugestie typu: badania archeologiczne lub źródła historyczne lub odkryte pozostałości przekonują mnie że ten obiekt warto zamieścić na tej liście. Pomijamy z oczywistych względów małe gródki rycerskie, ale warto umieszczać duże założenia tego typu ponieważ swoją skalą zbliżają się do realizacji zamkowych. Tak jest w przypadku niektórych założeń z terenu księstwa szczecińskiego, Nowej Marchii czy biskupstwa kamieńskiego. Tak też należało by interpretować niedawno odkryte założenie w Żelechowie, które chociaż w znacznej części drewniane to odnalazła się i murowana wieża. Sugestie typu że należało by umieścić tu np. Laski, które są mi znane, podobnie jak Mirachowo czy Leszkowy, na obecną chwilę uważam za zbyt przedwczesne. Przede wszystkim z powodu braku badań i odkrycia nawet fragmentarycznych pozostałości. Źródła w tym przypadku nie przesądzają, bo wiele z tych obiektów było po prostu mniej lub bardziej obronnymi folwarkami, jak np. Benowo.

Add. 1. Co do sugestii Jerzego o braku sensu robienia takiej mapy w chwili obecnej, chcę napisać iż zawsze jest sens w kontekście aktualnego stanu badań i wiedzy. Takich map powstało dużo na przestrzeni dziesięcioleci, zarówno w odniesieniu do całej Polski jak i poszczególnych regionów. Nie spowodowało to katastrofy klimatycznej czy czegoś w podobnym guście. To jest mapa na forum miłośników zamków a nie zderzacz hadronów czy baza parametrów w Sèvres. Natomiast nie będę wchodził w grubsze rozważania na temat definicji zamku. Jak powiedział mi kiedyś profesor Kajzer, we Francji jest 14 000 zamków, bo tak mówią Francuzi, a wliczają w tą liczbę także małe założenia ziemne. Widomo że największe wrażenie robią budowle monumentalne i takie które mają jakąś swoją oryginalność, a gródki w dużej mierze są bardzo powtarzalne. Co oczywiście nie stoi na przeszkodzie stworzenia takiej mapy (czyli po prostu listy) dla tego rodzaju założeń. W dużej mierze to tylko kwestia czasu i miejsca. Jerzy ma rację że jak się powiedziało A to trzeba i powiedzieć B, bo skoro Pastuchów czy Biestrzyków, albo Lubrza to powinny znaleźć się tam i Ślęza-Lasowo i Ołdrzychowice, a tym bardziej Wierzbna. I spróbuje ją tam umieścić, jednak problem polega na tym że Dolny Śląsk jest bardzo mocno nasycony takimi obiektami. Może warto zrobić coś takiego dla Dolnego Śląska bo z pewnością należy tam umieścić Koziniec i zapewne Borowy Jar. Krotoszyn na obecną chwilę powinien na tej mapie zostać zmieniony na kolor zielony, bo nie chciałbym go usuwać chociażby w celu porównawczym danymi Leksykonu. Jeśli chodzi o Krzywiń to wydaje mi się że jest to obiekt z pogranicza grodu i zamku, jego morfologia wskazuje już na średniowieczną funkcję. Ale nie mam wyników jakich badań to nie wiem. Obiekt znany w źródłach, solidny, więc może?. I jeszcze podstawowa uwaga, nie chodzi o to że jakiś obiekt jest a innego nie ma, być może wszystkich nie można umieścić, ale zawsze warto rozważyć który bardziej spełnia taką definicję od innego.
Add. 2 Tomasz słusznie zwrócił uwagę na Chwarszczany i Rurkę, tak mitycznie umieszczane w różnych publikacjach jako zamki, i właśnie dlatego zostały oznaczone na zielono. O Gorzowie pisał kiedyś Rymar, sugerując tam jakiś obiekt krzyżacki, ale nic nie wiem o jego reliktach czy formie. Co do warownych klasztorów to w Polsce nie ma ich dużo i może warto było by je umieścić skoro z reguły taki Frombork tam jest. Pewnie Dobre Miasto również. No ale to już klasztory. Bo zaraz będziemy mówić o obronnych kościołach, a nawet cerkwiach (Supraśl).
Add. 3. Hiup proponuje dodać Zakroczym, też o tym myślałem w pewnym sensie jego położenie jest jak najbardziej zamkowe, jednak brak większej wiedzy co do rozplanowania.
Add.4. Łukasz: Waniewo, tutaj mam pewne wątpliwości, ale może trzeba więcej badań, to co wiemy obecnie jest bardzo interesujące, jednak to nie jest obiekt na miarę Bielska czy Suraża. Różan może jeszcze nie, ale może warto rozważyć taki Sieluń, gdzie jest wzmiankowany zamek proboszczów sieluńskich, którzy pełnili funkcje manów jeszcze w XVIII wieku. Był to zapewne obiekt w formie gródka ale ciekawy że względu na swoją funkcję. Ciechocin zapewne się nadaje, ale Narzym to zupełnie inna liga.

Ok Waldku to Twoja mapa , co do Lasek , to masz wątpliwości (chociaż na lidarze, widać jakieś pozostałości) , a umieściłeś Młynary i Miłomłyn , co do których są duże wątpliwości co do ich połozenia.

Właśnie o to chodzi ze mapa ma być w miarę wspólna. Rzecz w tym by pomyśleć nad każdą lokalizacją. Laski wymagają po prostu badań, nie wiemy co tam było, chociaż niejaki Piasek dokonał hipotetycznej rekonstrukcji. Ale taki Miłomłyn doczekał się ostatnio badań pani dr Żurek z UKSW i publikacji wyniku badań w najnowszym tomie Pomerania Antiqua, to tam gdzie Bogusz ma artykuł o Sztumie.

Waldku, Twoja idea jest godna uznania i rozwijania. Dlatego podzieliłem się moimi wątpliwościami/przemyśleniami, choć bardzo skrótowymi z braku czasu. W kwestii Gorzowa pozostaną tylko przypuszczenia, gdyż żadnych reliktów nie rozpoznano i niewielka jest nadzieja na poprawę tego stanu rzeczy, a źródła również są dość enigmatyczne, choć jednoznacznie wspominają o zamku zbudowanym w latach 1443-50 i częściowo zniszczonym już parę lat później, w trakcie buntu mieszczan, a następnie dość szybko przez nich rozebranym. Moim zdaniem Krzyżacy mieli tam wieżowy dwór, ale to tylko nieweryfikowalna hipoteza. Natomiast na pewno wiemy, że był murowany. Możliwe, że powstał w miejscu wcześniejszej kurii margrabiów brandenburskich. Jeśli chcesz, mogę Tobie podesłać artykuł o tym zamku.

_________________
Zakład Historii Sztuki Starożytnej i Średniowiecznej
Instytut Historii Sztuki UAM w Poznaniu

Tu jest spore pytanie odnośnie definicji - co już słusznie zauważył Jerzy. Czy wieże mieszkalne klasyfikujemy jako zamek? A jeśli nie - to wieże otoczone obwodem obronnym? co z tzw. zamkami przejściowymi?
To wszystko wpływa na ilośc obiektów na mapie

Przy wszystkich elementach mapy wartych przedyskutowania (definicja zamku...hmmm ) dobrze, że taka propozycja powstała. Najtrudniej coś wykreować, przedstawić i poddać się ocenie czy dyskusji. A tu formuła jest otwarta dla wszystkich. Rzecz akuratna w sam raz na forum miłośników zamków Tym bardziej, że trudno tu spodziewać się ustalenia listy ostatecznej - kilkaset lat, różnorodne terytorium, różne typy właścicieli, różna forma architektoniczna, czy stopień zachowania/wiedzy źródłowej, trudna do zdefiniowania granica między tym gdzie zaczyna i kończy się zamek w sensie morfologicznym oraz cezury czasowej. Fascynujące...