ZAMKI W POLSCE

Dokąd zmierzasz, Kazimierzu?
Janusz Miliszkiewicz 21-10-2008

W ulubionym przez artystów i architektów Kazimierzu Dolnym nie ma konserwatora zabytków. Dziś tylko reżim estetyczny i bardzo wyważone decyzje o nowych inwestycjach pozwolą zachować niezwykłego ducha miasta

Władze Kazimierza Dolnego powinny chronić panoramę miasta i jego architekturę na wzór miast w Toskanii, na przykład Florencji

Samowole budowlane były i są. Dawniej miasteczko miało własnego konserwatora zabytków, który pilnował porządku. Po wojnie funkcję tę pełnił Karol Siciński, a później Jerzy Żurawski. Dzięki nim udało się zachować architektoniczną i kulturową tożsamość miasta wpisanego do rejestru zabytków. Od 1996 roku Kazimierz nie ma konserwatora, choć wszyscy są zgodni, że trzeba stworzyć taką funkcję.

Dziś trudno skutecznie przeciwstawić się inwestorom. Aktualnie kontrowersje budzą nowy hotel Król Kazimierz, dom budowany przy ul. Krakowskiej i willa rodziny Kuryłowiczów przy ul. Szkolnej. Nie wiadomo, co powstanie w rynku tuż obok fary, w miejscu rozebranej Esterki.

Kontrowersje jeszcze przedwojenne

Nowa architektura zawsze budziła w Kazimierzu spory. Willa malarza Tadeusza Pruszkowskiego stoi na zboczu Góry Trzech Krzyży. Z rynku widać, jak wznosi się ponad farą. Konkuruje w pejzażu z basztą i ruinami zamku króla Kazimierza. Została zbudowana w 1938 roku według projektu Lecha Niemojewskiego. Jeszcze dziś są krytycy utrzymujący, że była samowolą budowlaną, która zeszpeciła pradawny krajobraz. Ale przed wojną nikt nie sprzeciwiał się inwestorowi, portreciście prezydentów Polski i marszałka Piłsudskiego. Konserwator zabytków Kazimierza Karol Siciński tak nie mógł znieść widoku tej „samowoli budowlanej”, że willę wydrapywał z dokumentalnych fotografii.



– Wybudować sobie na Górze Trzech Krzyży willę dominującą nad miastem to była megalomania. Zniszczono autentyczną panoramę Kazimierza – mówi Jerzy Żurawski. – Prof. Stanisław Lorentz już po wojnie grzmiał, że państwo powinno wykupić tę willę i ją rozebrać.

Dlaczego zatem zgodzono się na taką budowę? – Pozwolenia wydawał wówczas miejscowy burmistrz Tadeusz Ulanowski, zapatrzony w rektora ASP Pruszkowskiego – ocenia Żurawski.

UFO dzisiejsze

– Dla budowli, które nie pasują do zabytkowego otoczenia, miejscowi wymyślają charakterystyczne nazwy – mówi Włodzimierz Otulak, prezes Towarzystwa Opieki nad Zabytkami (TOnZ) oddział w Kazimierzu Dolnym, producent filmowy. – Przy ulicy Krakowskiej 19 powstaje dom, który nazwano Pancernik Patiomkin, bo kojarzy się z okrętem wojennym o kilku pokładach. U góry jest okrąg, jakby wylądowało UFO, ta część może udawać mostek kapitański. Takich nazw nie wymyśli satyryk! Dom jest za wysoki w stosunku do ustaleń planu, ma ponad 15 m wysokości. Plan dopuszcza 10 m. Dzięki – między innymi – inicjatywie Towarzystwa nakazano inwestorowi rozbiórkę kamiennego płotu. Był niezgodny z pozwoleniem. Będzie też badane, czy przy wydawaniu pozwolenia nie naruszono prawa dotyczącego wysokości budynku.

– Jeśli chodzi o budzący emocje dom przy ul. Krakowskiej 19, to jako urząd konserwatorski zgłaszaliśmy wątpliwości do projektu. Komisja konserwatorska z udziałem przedstawicieli Wojewódzkiej Rady Ochrony Zabytków, SARP, władz miasta uznała, że projekt spełnia warunki planu zagospodarowania przestrzennego i wkomponowuje się w chroniony krajobraz miasta. – mówi Halina Landecka, wojewódzki konserwator zabytków w Lublinie.

– Przy akceptacji nowej architektury bazujemy na ustaleniach planów miejscowych i zebranych opiniach ekspertów architektów. Na tej podstawie wydano pozwolenie na budowę tego domu. Prace budowlane, które rozpoczęto, okazały się niezgodne z projektem. Zgłosiliśmy zastrzeżenia do nadzoru budowlanego w Puławach w 2007. Stwierdzono, że nie można wstrzymać robót na etapie stanu surowego, gdyż nie są zakończone prace nad ukształtowaniem terenu. Wydano tylko nakaz rozbiórki ogrodzenia – informuje Landecka.

Kontrola społeczna

Włodzimierz Otulak uważa, że tolerowane są samowole i naigrywanie się z prawa. Na przykład od lat bezprawnie rozkopywana jest skarpa pod willą Pruszkowskiego. Choć jest to gminna działka, objęta prawną ochroną krajobrazu, władze nie interweniują. Inwestorom często brak edukacji, poczucia estetyki i przyzwoitości, kieruje nimi arogancja.– Przekonani są, że wszystko da się załatwić. Przykładów jest coraz więcej – przekonuje Otulak.

Sprzeciwiają im się zdeterminowani społecznicy, którym zależy na uratowaniu tożsamości miasta. W 2006 roku TOnZ zorganizowało konferencję naukową o zagrożonym Kazimierzu, powstała z tego książka. Zaczęto ich zapraszać na posiedzenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dziennikarze nagłośnili problemy.

Od 2008 r. TOnZ ma osobowość prawną, dzięki temu może być stroną w postępowaniu administracyjnym. Towarzystwo zabiega, aby miasteczko miało własnego konserwatora zabytków. Miejscowe władze, uwzględniając interes inwestora, często powodują, że traci na tym dobro ogółu. Realizowane są przedziwne projekty, skalą i kubaturą naruszające prawo i charakter zabudowy.

– Decydenci zorientowali się, że społecznicy nie są bezbronni. Dzięki konferencji udało się zakończyć sukcesem kilkuletnią walkę o to, aby obiekt, który powstanie na miejscu Esterki, pasował do historycznego otoczenia, a nie był molochem jak hotel Król Kazimierz – dodaje Otulak.

Chór wołających o konserwatora

Halina Landecka: – Bywamy w Kazimierzu kilka razy w miesiącu, ale uważam, że miasto powinno mieć własnego architekta-konserwatora, który na bieżąco pilnować będzie wszystkich spraw. Wielokrotnie o to występowałam do wojewody i władz miasta. Od 1996 roku go nie ma. Inwestorzy zwracają się z projektami do samorządu, który opracowuje założenia do planów miejscowych. Takiej woli nie było ze strony władz samorządowych, a powołanie czwartej delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków nie było możliwe. W zeszłym roku odbyły się kolejne spotkania z władzami Kazimierza w sprawie miejskiego konserwatora, ale bez skutku.



– Możliwe jest, by samorząd powołał miejskiego konserwatora zabytków – mówi burmistrz Kazimierza Dolnego Grzegorz Dunia. – W mieście nie wystarczy jednak sam konserwator, potrzebne jest biuro. Spodziewamy się nie tylko przekazania części kompetencji wojewódzkiego konserwatora zabytków, ale także odpowiednich funduszy. Podczas spotkania z ówczesnym wojewodą sygnalizowałem, w jakim stopniu mogę się włączyć do tego zadania. Nie ma pieniędzy na ten cel. Najlepszym rozwiązaniem byłoby ustanowienie w Kazimierzu delegatury wojewódzkiego konserwatora zabytków.Skoro wszyscy są zgodni, że potrzebny jest miejski konserwator zabytków, dlaczego od kilkunastu lat nie udaje się go powołać?

Dlaczego chętnie przyjeżdżamy do Kazimierza?

Prof. Konrad Kucza-Kuczyński architekt, właściciel domu w Kazimierzu

Tłumy turystów do Krakowa czy Florencji przyciąga duch miejsca, dobra zabytkowa architektura i urbanistyka. Tak samo jest z Kazimierzem. Niestety, jego pejzaż psuje czasem zła architektura. Położony przy wjeździe blok mieszkalny Batory z 1964 r. jest architektoniczną klęską. Do dziś nie wtopił się w zabytkową przestrzeń. Nowy hotel Król Kazimierz powinien być kilka metrów niższy. Natomiast willa Tadeusza Pruszkowskiego ma cechy (m.in. wysmukłą formę i użyty materiał), które pomogły jej wtopić się w krajobraz. Pojęcie „miejsca” do socjologii miasta wprowadził Tuan, Amerykanin chińskiego pochodzenia. To według niego „uczłowieczona przestrzeń”, wyższe wartości, tożsamość miasta. To dobre miasto, do którego ludzie lgną, którego obraz chętnie zapamiętują. Zorganizowałem ćwiczenia dla studentów architektury na temat, jak centrum pielgrzymkowe miejscowych franciszkanów wtopić w ich ogrody. Byłoby ono schowane w terenie i nie naruszało zastanego ładu krajobrazu.

Jeżeli szybko się nie zmieni obowiązującej ustawy o ochronie zabytków, to straty w zakresie narodowego dziedzictwa będą gwałtownie rosnąć.
Dziś mamy kompletne bezhołowie i w zasadzie nie bardzo wiadomo, po co istnieje Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalny Konserwator Zabytków i podlegli jemu urzędnicy...

Dlatego wzorem Wielkiej Brytanii służby konserwatorskie muszą być apolityczne, niezależne od aktualnego rządu i złożone przede wszystkim z profesjonalnych konseratorów, a decyzje nie powinny być jednoosobowe, tylko kolegialne, z udziałem czynnika społecznego. Do tego mające odpowiednie prawne umocowanie.

SOS dla zabytkowego Krakowa
Oprac. Dawid Hajok2008-12-08, ostatnia aktualizacja 2008-12-08 17:04
O tym, czym jest architektura dziedzictwa, na przykładzie francuskiego systemu ochrony zabytków tłumaczą Natacha Pakker i Dorota Gehin* ze szkoły L'Ecole de Chaillot, goszczące w Krakowie podczas listopadowego seminarium "SOS Kraków. Wspierać rozwój, chronić dziedzictwo"

http://miasta.gazeta.pl/krakow/1,358...o_Krakowa.html

W trosce o własne architektoniczne dziedzictwo już w drugiej połowie XIX w. Francja wprowadziła pierwsze prawne mechanizmy ochrony zabytków. Początkowo wiązały się one wyłącznie z poszczególnymi obiektami, prędko jednak przekonano się, że to za mało. Zakres ochrony zaczął zataczać coraz szersze kręgi. Pod kloszem znalazły się już nie tylko budynki, ale też ich najbliższe otoczenie, a w końcu całe dzielnice. Ale i to nie wystarczyło. Coraz częściej mówiło się o potrzebie ochrony pejzażu - bo nie wystarczy chronić pałac, trzeba też rewaloryzować park wokół niego. Kontekst jest przecież równie istotny, jak sam zabytek. Kiedy znajdujemy się w obszarze górzystym lub dolinie rzeki, widok na zabytkową strukturę będzie najcenniejszy. Istotna jest więc relacja budynku z jego otoczeniem.

Wraz ze zmianą mentalności następuję również ewolucja prawa w zakresie ochrony zabytków. Trwa ona od prawie 100 lat, ale nawet teraz, pomimo licznych nowelizacji, nadal nie jest to kwestia zamknięta. Wciąż pojawiają się nowe potrzeby, nie ustają zatem poszukiwania najlepszych zapisów prawnych. W tym klimacie powstała uczelnia L'Ecole de Chaillot, kształcąca architektów wyspecjalizowanych w zakresie ochrony dziedzictwa.

Francuskie doświadczenia ochrony zabytków

We Francji mamy 42 tys. zabytków - 14,5 tys. z nich jest pod ochroną państwa, 27,5 tys. wpisane zostało do rejestru, a ponadto 7350 miejscom nadano status historycznych. Do tego dochodzi 2456 ha, z których 2650 jest pod bezpośrednią ochroną państwa. Mamy też prawie 500 stref ochrony dziedzictwa architektonicznego. W 1979 r. Francja powołała służby departamentalne ds. architektury, które zajmują się ochroną i nadzorem nad zabytkami. Z czasem przekazano im również opiekę nad dziedzictwem. Pod koniec XX w. utworzone zostało stowarzyszenie zrzeszające miasta, które dysponują zasobami dziedzictwa architektury. W ten sposób powstało coś, co umożliwia wzajemną współpracę i wymianę doświadczeń pomiędzy samorządami. Gdy gdzieś pojawia się problem, stowarzyszenie może na przykład zorganizować wyjazd do miasta, które już sobie z podobnym zagadnieniem poradziło. Dzięki temu wykorzystuje się sprawdzone metody działania.

Współpraca specjalistów zaowocowała również zbiorem zwięzłych opracowań (fiszek), poświęconych poszczególnym zabytkom. Każdy obiekt został w nich precyzyjnie opisany - z podaniem powodów, dla których został uznany za fragment narodowego dziedzictwa. Warto zaznaczyć, że nie chodzi tu wyłącznie o zabytki architektury odległych epok. Bywa i tak, że coś, co nie wygląda na szczególnie cenne, jest brudne, zaniedbane i do tego zostało wzniesione w XX w. Oczywiście, ci, którzy znają prace i dorobek architektów z epoki, doceniają ten dorobek. Nie każdy musi jednak dysponować taką wiedzą. Dla tych osób przygotowujemy opracowania wydane właśnie w formie fiszek.

Działalność L'Ecole de Chaillot

L'Ecole de Chaillot istnieje już od ponad 120 lat. Uczelnię powołał ministerstwo odpowiedzialne we Francji za ochronę zabytków. W tym samym budynku działają obok siebie muzeum, szkoła Chaillot oraz Instytut Francuskiej Architektury. Instytut zajmuje się architekturą współczesną, kształci architektów, organizuje akcje informacyjne, warsztaty dla dzieci. Z kolei L'Ecole de Chaillot kształci architektów dziedzictwa. Rocznie mamy około 70 uczniów.

Forma kształcenia odpowiada studiom podyplomowym. Aby móc szkolić się w naszej uczelni, trzeba mieć już dyplom architekta. Dobrze też jeżeli kandydat pracuje w jakiejś pracowni architektonicznej związanej z konserwacją zabytków. Studia trwają dwa lata. W tym czasie architekci przyjeżdżają do Paryża na trzydniowe kursy. Mają wykłady i pracują w terenie. Po zakończeniu nauki otrzymują dyplom z tytułem architekta dziedzictwa. Drugie proponowane rozwiązanie to kształcenie architektów i urbanistów. Absolwenci tego kierunku mogą również przystępować do konkursów na nominowanych urzędników państwowych. W tym przypadku kształcenie trwa rok.

L'Ecole de Chaillot prowadzi również współpracę z zagranicą - z Bułgarią, Syrią, Chinami. W jej ramach organizujemy warsztaty, przyjmujemy delegacje. Są też cykle specjalistycznych studiów. Są to wykłady dotyczące architektury, miasta i krajobrazu oraz historii i zarządzania zabytkami. Wśród osób, które chcą u nas studiować, są nie tylko architekci. Nic w tym dziwnego, gdyż w programie proponujemy wykłady o różnej tematyce. Z jednej strony stawiamy na diagnozę i proponujemy działania, które mają prowadzić do uleczenia obumierającej tkanki architektonicznej, poprzez dostosowanie zabytków do współczesnych potrzeb. W zakresie zajęć z historii architektury proponujemy również wykłady dotyczące technik pracy, a także wykłady poświęcone problematyce dziedzictwa. W ubiegłym roku znalazła się wśród nich "architektura poprzez wieki", gdzie omawialiśmy budynki i miejsca, w których mieszkano od czasów neolitycznych aż po współczesność. W zakresie zarządzania i administrowania zasobami dziedzictwa, prowadzimy wykłady poświęcone polityce ochrony zabytków i stref chronionych. Zauważyliśmy również rosnące zainteresowanie ze strony merostw oraz samych inwestorów. Im też proponujemy krótkie sesje szkoleniowe.

Stale prowadzimy również szerzej zakrojone akcje promocyjne i edukacyjne. Nie wszystkie realizacje konserwatorskie we Francji są na równie wysokim poziomie. Dlatego należy uwrażliwić społeczeństwo na pewną estetykę i jakość. Czasami inwestorzy wykonują udane projekty zgodne ze sztuka konserwacji, ale zdarza się i tak, że wykorzystują niewłaściwe rozwiązania. W obu przypadkach tłumaczymy, jak można, a jak nie należy odnawiać. I bardzo istotne jest, aby do tych akcji włączyły się również media. Trzeba pokazać pięknie odnowione zabytki, ale też reagować, jeżeli coś zostanie zniszczone lub zburzone.

Chroniąc dziedzictwo, nie można oczywiście zapominać o tworzeniu współczesnej architektury. Nawet wtedy, jeśli czasem przyjmowane są bardzo odważne, kontrowersyjne rozwiązania. Takich szokujących projektów zresztą nie brakuje we Francji (piramida w Luwrze, Bulwar des Italien - budynek z XIX w. zniszczony i odrestaurowany).



Ochrona dziedzictwa daje wymierne korzyści

Francuski system ochrony zabytków jest bardzo restrykcyjny, wiedzą o tym wszyscy Francuzi. Coraz częściej przekonują się jednak, że ochrona dziedzictwa się opłaca. Coraz popularniejsza staje się moda na to, co stare. W miejscowościach, w których samorządy dbają o zabytki, wprowadzane są tzw. plany kierunkowe - porządkujące przestrzeń, znacznie ożywił się ruch turystyczny. Wartość nieruchomości wzrasta szybciej niż gdzie indziej. W ten sposób poprawia się również sytuacja życiowa mieszkańców.

W większych miastach sprawdza się też system stref ochronnych, które chronią duże obszary zabudowy. W mniejszych miejscowościach jest z tym kłopot, ponieważ w radach miejskich nie ma osób kompetentnych, potrafiących rozmawiać z inwestorami na tematy związane z ochroną dziedzictwa. Bardzo ważne jest też, aby zabytkowa tkanka była wpisywana do planów zagospodarowania przestrzennego. W ten sposób ochrona cennych zabudowań staje się łatwiejsza. Istotne jest również społeczne poparcie. Francuski system ochrony dziedzictwa działa w sprzyjających warunkach. We Francji istnieje wiele instytucji wspierających działania władz, a w świadomości społecznej nie brak troski o kulturowe dziedzictwo kraju. To bardzo istotne. Istnieje wiele stowarzyszeń ochrony zabytków, jest sieć miast historycznych, salon dziedzictwa w prestiżowych salonach wystawowych Luwru. Istnieją również rzemieślnicy z tradycjami i specjalistyczne przedsiębiorstwa, w których fach przekazywany jest z ojca na syna.

W Polsce jest znacznie trudniej. Dlatego architekci dziedzictwa są tu niezbędni. Zanim jednak się tutaj pojawią, trzeba stworzyć kompleksowy system ochrony dziedzictwa i odpowiednie narzędzia prawne. Bez nich nie sposób mówić o skutecznej ochronie dziedzictwa. Należy też zająć się planami zagospodarowania przestrzennego dla całych miast, a nie tylko dla ich wycinków. Doświadczenia uczelni L'Ecole de Chaillot mogą okazać się w tych działaniach pomocne.

* Dorota Gehin - od wielu lat pracuje i mieszka we Francji. Jest architektem dziedzictwa po szkole L'Ecole de Chaillot. Członkini Association des Architectes du Patrimoine.

Natacha Pakker - jest architektem dziedzictwa i urbanistą, wykłada w szkole L'Ecole de Chaillot. Kształci przyszłych architektów dziedzictwa.

Seminarium "SOS Kraków"

Instytutu Dziedzictwa już po raz drugi zaprosił (17 listopada br.) krakowian do Sali Mehofferowskiej budynku Wydawnictwa Literackiego. W ramach konferencji "SOS Kraków. Wspierać rozwój, chronić dziedzictwo" radzono, co zrobić, aby nie zaprzepaścić historycznego dziedzictwa Krakowa - największego kapitału miasta. Poglądy wymieniali konserwatorzy, parlamentarzyści, historycy i przedstawiciele firm remontowych oraz miłośnicy Krakowa.

Dyskusja niewątpliwie ciekawa, ciekawy i sam kościół w Gnojewie ( znacznie więcej o nim - łącznie z rzutami, widokami elewacji, dokumentacja fotograficzną itd. można obejrzeć i skopiować na forum www.marienburg.pl w odpowiednim dziale ) tyle tylko, że przecież Gnojewo nie było żadnym kościołem warownym anie inkastelowanym! Trochę mnie niepokoi, że jak dotąd do działu 'Warowne świątynie' wrzucane były obiekty ledwie o taki obronny charakter podejrzewane a nieraz i zwyczajnie pomówione - że się tak wyrażę: tak jak właśnie gnojewski kościół.