ZAMKI W POLSCE

Idąc na Górę Zamkową, warto pójść do biura Ratusza i poprosić o pokazanie refektarza. Wystrój z przełomu XVII/XVIII w. Kolegium i kościół zbudowano na terenie byłej rezydencji kanoników chełmińskich.

Dla diecezji chełmińskiej nie odnaleziono do tej pory z czasów średniowiecza zamku kanoników chełmińskich, kolegiaty oraz szkoły kolegiackiej. Były to elementy składowe każdej diecezji. Dla diecezji chełmińskiej nie można ich znaleźć. Kurzętnik nie spełnia tych wymagań.
Przypuszczam, że stało się to za sprawą monografii powiatu grudziądzkiego X. Froelicha z 1868 r. X. Froelich uznał cały obszar w obrębie murów za miasto, dokument królewski o jurydyce kościelnej z 1524 r. za fałszywy. Natomiast Toruńskie Towarzystwo Naukowe powstało w 1875 r. Od tego czasu datuje się aktywność badawcza polskich historyków regionu (księża Fankidejski, Kujot, Mańkowski i inni). Grudziądz uznano za opracowany i już tu rezydencji kanoników nie szukano. Ks. Fankidejski spierał się z Froelichem o prawdziwość dokumentu o jurydyce. Sprawa tej rezydencji jest o tyle paradoksalna, że źródła od XVI do XVIII w. mówią wprost o rezydencji kanoników chełmińskich w Grudziądzu a przywilej z 1524 r. jest potwierdzeniem przywilejów wcześniejszych, czyli ze średniowiecza.
Dwa, czy trzy zamki obok siebie to przecież nic dziwnego. W Kwidzynie w niewielkiej odległości był zamek biskupi i zachowany do naszych czasów kapituły pomezańskiej.
Rangę społeczną kościoła św. Mikołaja podnosił fakt,
możne rody Kostków i Działyńskich swoje kaplice grobowe miały przy tym kościele, teoretycznie jednym z wielu miejskich kościołów parafialnych, o którego historii w średniowieczu nie wiadomo nic, nawet nie są znani proboszczowie.

Kapituły katedralne były przy katedrach. Nie musiała istnieć odrębna wspólnota kanonicka przy jakimś kościele o statusie kolegiaty.

Pierwszy biskup chełmiński Heidenryk zamierzał ustanowić kolegiatę w Wąbrzeźnie. Fundacja nie została zrealizowana. Wiadomo, ze w Grudziądzu istniało zgromadzenie księży, które w 1584 r. przekazało miastu kościół i szkołę. Do Grudziądza zwożono dziesięciny z całej diecezji chełmińskiej. Grudziądz w XVII w. tworzył archibrezbiteriat grudziądzki, jest to odpowiednik dzisiejszych dekanatów. Kościół św. Mikołaja był z niego wykluczony i należał do archiprezbiteriatu chełmińskiego. W tymże XVII w. został odstąpiony jezuitom, następnie podlegał kościołowi parafialnemu w Łasinie.
Nie są to sprawy błahe. Ich wyjaśnienie rzutuje na obraz historyczny diecezji w czasach średniowiecza i nowożytnych. Żeby nic nie wiedziano o historii kościoła w latach 1291-1524, który uchodzi za pierwotnie farny dla Grudziądza od wydania przywileju lokacyjnego 1291 r. a nawet wcześniej?
Kolejna kwestia, ktoś stawia monumentalne spichrze, nie ma ich w na planach katastralnych miasta z XVII-XVIII w. i nie można wskazać konkretnego inwestora. Wiadomo tylko, że część z nich przed 1345 r. zbudowali Krzyżacy i w latach 1346-1351 dokonali wieczystego uwłaszczenia na rzecz miasta.
Inna kwestia, dlaczego w Grudziądzu w średniowieczu nie było żadnego zakonu żebraczego?

To miasto stwarza wiele problemów historykom. Jest niewątpliwie jednym z najtrudniejszych miast do badań w tym regionie.

Sprawy zakonów żebraczych trzeba traktować bardziej indywidualnie.
Zachodnie tezy (jak np. definicja J. Le Goffa, że "miasto", to jest w średniowieczu ośrodek z klasztorem zakonu żebraczego, bo tylko odpowiednio bogate ośrodki mogły zgromadzenie mendykantów wyżywić) trzeba na naszym gruncie traktować z ostrożnością, zwłaszcza, jeżeli chodzi o wczesny okres rozwoju, szczególnie XIII wiek. Ostatnio odchodzi się od tez, jakoby wielkość ośrodka byłą dominująca dla zakonów żebraczych, a coraz bardziej widzi się związki powstawania kolejnych klasztorów z fundacjami monarszymi czy możnowładczymi.
Mówiąc krótko, to nie jest automat, ze jak miasto było w miarę rozwinięte, to się musiał pojawić klasztor mendykantów, jak to się przed laty często dowodziło, lub też odwrotnie, ze jeżeli istniał w danym mieście klasztor żebraczy, to był to "automatycznie" ośrodek odpowiedniej wielkości. Nie musiało tak być w naszych warunkach.
To, że w Grudziądzu nie powstał klasztor mendykancki może świadczyć o bardzo wielu przyczynach i wcale nie musi być jakąś zadziwiającą zagadką. Po prostu nie powstał. Warszawa była w XIV wieku sporym ośrodkiem, a pierwszy mendykancki klasztor powstał dopiero w II poł. XV wieku.

Co do kolegiaty: obecność odrębnej od kapituły katedralnej wspólnoty kanonickiej nie była nigdy warunkiem sine qua non istnienia diecezji. Biskup Heidenryk mógł chcieć fundować kolegiatę z jakichkolwiek powodów, włącznie z indywidualną pobożnością i chęcią zapewnienia pośmiertnej modlitwy za siebie i swoją rodzinę, nie musiało to mieć i nie powinno - żadnego związku z faktem powstawania diecezji i jej organizacji. Do tego odrębna od kapituły katedralnej kolegiata po prostu nie była potrzebna.
Pisze Pan, że zgromadzenie jakichś księży jest w Grudziądzu wymieniane w 1584 roku - przecież to jest ponad 300 lat później od okresu, o którym mówimy - przez trzy wieki mogła powstać kolegiata, mogła też powstać w Grudziądzu jakaś wspólnota kanonicka re4gularna: kanonicy regularni lateraneńscy, augustianie, norbertanie - rozmaite przecież były.
Interesujące, jak ci księża są określeni w źródle? A może to była jakaś wspólnota mansjonarzy? To też możliwie.

Panie Hubercie, dziękuję za podanie trafnej definicji. 400-600 mieszkańców razem z dziećmi w XIV-XV w. nie było w stanie wyżywić zakonu.
Rok 1584, który podałem to w zasadzie kres tego zgromadzenia w Grudziądzu. Prawo w czasach średniowiecza i nowożytnych było dosyć stabilne.
Nie szukam analogii po całej Europie tylko najbliższe sąsiedztwo: Pomezania, Warmia. Tu diecezje wyłoniły się z biskupstwa misyjnego pruskiego, którego centrum był Grudziądz. Sąsiednie diecezje mają potężne zamki kapituł a o chełmińskiej cicho. Są natomiast monumentalne budowle rodem ze średniowiecza, o których historii pisanej nic nie wiadomo z tego okresu.
W przypadku diecezji chełmińskiej zamek biskupi w Lubawie, katedra w Chełmży a gdzie kanonicy? W porządku możemy ich nazywać katedralnymi, niektórzy proboszczowie kościoła św. Mikołaja tak byli tytułowani. O Chełmży się nie pisze, że tam był zamek kapituły chełmińskiej. Nie pisze się o żadnym zamku w Chełmży, nawet zaginionym. Nie słyszałem i nie czytałem o takim. Może ktoś z Użytkowników coś na ten temat wie. Sytuacja jest naprawde paradoksalna. Kanonicy chełmińscy zbudowali zamek dla administratora swoich dóbr w Kurzętniku a sami nie mieli zamku?
Te wymogi prawne spełnia Grudziądz, którego część w formie jurydyki z kościołem św. Mikołaja należała do archibrezbiteriatu chełmińskiego. Natomiast funkcję kościoła miejskiego (fary) do czasu zniszczenia przez wylew Wisły na początku XVII w. pełnił kościół św. Jerzego, połączony w 1345 r. z kościołem Św. Ducha.

Przy katedrze funkcjonował jakiś zespół rezydencjonalny, dziś już doszczętnie rozebrany, wzniesiony chyba na kształt tego co zachowało się w Dobrym Mieście. Była to chyba siedziba kapituły katedralnej i/lub biskupa. Pewności nie mam.

Zamki biskupie były w Lubawie i Wąbrzeźnie. Pierwszy biskup chełmiński Heidenrik zamierzał osadzić w Wąbrzeźnie kanoników, ale fundacja nie została zrealizowana. Wiadomości o kanonikach chełmińskich, źródła uległy znacznemu zniszczeniu w XVIII-XIX w. W XIX w. dwie skrzynie archiwaliów diecezji chełmińskiej z zamku w Lubawie, zawierające zbutwiałe dokumenty przekazano do archiwum w Królewcu. Co się stało z Królewcem w 1945 r. i później, nie potrzeba na tym forum przypominać.Najstarszy zachowany inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego pochodzi z 1 dziesięciolecia XVII w. Grudziądz został spalony w czasie potopu szwedzkiego

W tej sytuacji, już sama informacja, że kanonicy w XVI-XVIII w. mieszkali w Grudziądzu jest cenna.

Sprzecznych informacji na temat rezydencji kanoników dostarcza praca ks. A. Mańkowskiego z 1928 r. Inwentarz dóbr kapituły katedralnej chełmińskiej

Artykuł można przeczytać w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej

http://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=24277&dirids=1

We wstępie autor podaje, że nie można zlokalizować innego zamku jak Kurzętnik. Tylko ten zamek podaje w wykazie dóbr. O wikariach pisze, że nie można ich zlokalizować. Natomiast na s. 69-77 podaje opis źródłowy rezydencji, zwanej Kamienica nad Jeziorem (od siebie dodał -chełmżyńskim)i wikariówki. Opis pasuje do Chełmży. W części III Documenta ks. A. Mańkowski podaje dokumenty wystawione w Chełmży, z których najstarszy w tym zbiorze jest z 1402 r. Nie ma tam dokumentów wystawionych w Grudziądzu. Opisy są z tego samego okresu, co opis rezydencji w Grudziądzu, czyli 1 poł. XVII w. Grudziądz w tych inwentarzach występuje w kategorii miejsca, gdzie trzeba przywozić dziesięciny.
Podsumowując post, posiadanie przez kanoników 2-3 rezydencji nie jest czymś wyjątkowym. Biskup chełmiński też miał w Grudziądzu, kamienicę, by móc mieszkać w okresie sejmików generalnych. Była ona na obecnym placu przykościelnym od strony ul. Kościelnej, przy bramie wjazdowej na teren kościoła.