CORONA SILESIAE Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wiekuArtur BoguszewiczWrocław 2010
Okładka miękka; str. 310; papier kredowy; format A4
Spis treści Zagadnienia wstępne .... 9
1.1 Wprowadzenie .... 9
1.2.1 Cel pracy .... 10
1.2.2 Zakres terytorialny .... 11
1.2.3 Zakres chronologiczny .... 12
1.2.4 Stan badań .... 12
1.2.5 Metody pracy .... 25
1.3 Rys historyczny księstw fürstenberskich (jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego) .... 27
2. Środowisko geograficzne .... 33
2.1 Rzeźba geologiczna i gospodarka .... 33
2.1.1 Sudety Wschodnie .... 33
2.1.2 Sudety Środkowe .... 33
2.1.3 Sudety Zachodnie .... 36
2.1.4 Przedgórze Sudeckie .... 39
2.2 Gleby, hydrologia i zalesienie .... 40
2.3 Szlaki komunikacyjne .... 41
3. Początki .... 45
3.1 Kasztelanie a sieć grodów przedpiastowskich .... 46
3.2 Piastowska organizacja grodowa na południu Śląska .... 52
3.2.1 Grody w ustroju prawa książęcego .... 55
3.2.2 Charakterystyka grodów kasztelańskich .... 57
3.2.3 Grody niepełniące funkcji kasztelanii .... 65
3.3 Przesieka .... 69
3.4 Uwagi o funkcji grodów na tle instytucji prawa książęcego .... 72
4. Zamki typu przejściowego .... 75
4.1 Historia zagadnienia .... 75
4.2 Etapy kolonizacji na prawie niemieckim w południowej części Śląska .... 79
4.3.1 Grody kasztelańskie wobec przemian kolonizacyjnych .... 82
4.3.2 Grody niekasztelańskie wobec przemian kolonizacyjnych .... 86
4.4 Zamki powstałe w trakcie kolonizacji na prawie niemieckim .... 89
4.5 Funkcja zamków typu przejściowego .... 96
5. Zamki Piastów fürstenberskich .... 107
5.1 Zamki Bolka I .... 107
5.1.1 Zamki Bolka I w źródłach pisanych .... 107
5.1.2 Działalność fundacyjna Bolka I na terenie ziem dziedzicznych .... 109
5.1.3 Utworzenie księstwa fürstenberskiego .... 110
5.1.4 Ziemia nysko-otmuchowska .... 120
5.1.5 U szczytu powodzenia. Bolko I jako opiekun synów Henryka V .... 124
5.2 Zamki synów Bolka I .... 133
5.2.1 Zamki księstwa fürstenberskiego w okresie małoletniości i wspólnych rządów synów Bolka I .... 133
5.2.1.1 Zamki synów Bolka Iw źródłach pisanych .... 134
5.2.2 Zamki Henryka jaworskiego poza ziemiami dziedzicznymi .... 136
5.2.3 Zamki Bernarda świdnickiego i Bolka ziębickiego na ziemiach dziedzicznych .... 138
5.3 Zamki Bolka II .... 143
5.3.1 Zamki Bolka II w źródłach pisanych .... 143
5.3.2 Zamki na tle polityki Bolka II .... 145
5.3.2.1 Między pokojem a wojną (1326-1344) .... 145
5.3.2.2 Wojna z Luksemburgami (1345-1349) .... 149
5.3.2.3 Układy pokojowe i pacyfikacja zbuntowanych zamków (1350-1355) .... 155
5.3.2.4 Okres stabilizacji i kwestia zamku Książ (1356-1368) .... 158
5.4 Rozwój zamków murowanych na terenie księstw fürstenberskich .... 164
6. Podsumowanie .... 185
7. Katalog ....191
Bardo (st. 1-2), Bardo (st. 3), Bolków, Bukówka, Chałupki, Cisów (Zamek Cisy), Czarny Bór, Dąbrowica, Gradó-wek, Grodziszcze, gm. Stoszowice, Grodziszcze (Gramolin), gm. Świdnica, GryfówSl., Grzędy (Zamek Konra-dów), Grzmiąca (Zamek Rogowiec), Jakuszowa — Siedmica (st. 1), Jakuszowa — Siedmica („Zbójnicki Za-mek”), Jelenia Góra, Jelenia Góra — Sobieszów (Zamek Chojnik), Jełenia Góra — Strupice, Kamienna Góra, Karpniki (Zamek Sokolec), Kotlina, Krzeszówek, Lubawka, Łupki - Wleński Gródek (Zamek Wleń), Marczów,
Mieroszów, Myślibórz, Pieszyce — Rościszów, Pieszyce, Pietrzyków (st. 1), Pietrzyków (st. 2), Płoszczyna, Pro-szówka (Zamek Gryf), Rębiszów, Rybnica, Rybnica Leśna (Zamek Radosno), Rząsiny (Zamek Podskale), Siedlęcin, Świebodzice, Świny, Wałbrzych — Książ,
Wałbrzych — Podgórze (Zamek Nowy Dwór), Wałbrzych — Stary Książ, Wałbrzych — Stary Zdrój, Wałbrzych — Śródmieście, Wojcieszów Dolny, Zagórze Sł. (Zamek Grodno), Złoty Stok.
Pozostałe zamki omawiane w tekście
Biała Nyska, Edelstein (Edel¹tejn), Friedeberg (Frydberk/®ulová), Goldenstein (Kol¹tejn/Branná), Javornik, Kaltenstein (Kalten¹tejn), Koberstein (Kober¹tejn), Leuchtenstein (Leuchten¹tejn), Pustý zámek, Rychleby, Stary Las.8. Wykaz skrótów .... 277
9. Źródła i literatura .... 279
10. Zusammenfassung .... 295
11. Indeks osób i miejscowości .... 301
Czytelnika słabiej orientującego się w historii średniowiecznego Śląska dziwić może tytuł rozprawy, w którym pojawia się określenie „Piastowie fürstenberscy”. Jest ono jednak historycznie uzasadnione, choć może niezbyt często w polskiej literaturze stosowane, gdyż taką właśnie tytulaturą posługiwali się Piastowie wywodzący się od Bolesława Rogatki, władający terenem obejmującym południową część dawnych księstw legnickiego oraz wrocławskiego. Stolicą tego państwa (jeśli dla wieków średnich określenie to ma głębszy sens) była obronna rezydencja, nosząca nazwę Fürstenberg, ulokowana w rejonie zamku Książ, w granicach administracyjnych współczesnego Wałbrzycha. Rozwój władztwa terytorialnego Bolka I (t 1301), potem jego synów Bernarda, Henryka i Bolka, a w końcu Bolka II (t 1368), to jeden z najciekawszych epizodów w barwnej historii średniowiecznego Śląska, po którym pozostała znaczna liczba, niestety już relatywnie bardzo słabo zachowanych lub potem mocno przekształconych, budowli zamkowych.
Należy zwrócić uwagę na interdyscyplinarne podejście Autora do badanej problematyki. Sam co prawda jest archeologiem, jednak wykazuje nie tylko sporą biegłość w korzystaniu z przekazów pisanych i w interpretacjach zabytkowych struktur budowlanych, ale także wyważony spokój niezbędny dla precyzyjnej oceny obserwowanych procesów historycznych i działań inwestycyjno-budowlanych. Zasadnicza wartość omawianej książki polega jednak na jej aspekcie merytorycznym. Dzięki temu opracowaniu możemy poznać szczególnie interesujący okres rozwoju architektury średniowiecznego Śląska, owocujący powstaniem licznych budowli zamkowych, których skala, specyfika i wymowa ide-owa skłaniają nas do zasłużenie wysokiej oceny możliwości fundacyjnych trzech pokoleń analizowa-nych Piastowiczów. Zamki zbudowane przez nich na południu Śląska uznać bowiem trzeba za efekt jednego z najciekawszych przedsięwzięć fundacyjnych w średniowiecznych dziejach tej prowincji. Natomiast omawianą rozprawę traktować należy jako poważny krok naprzód w skomplikowanym procesie poznawania polskiej architektury militaris.
Praca Artura Boguszewicza powinna obudzić żywą dyskusję oraz doczekać się wielu omówień i recenzji w śląskiej, polskiej i zagranicznej literaturze przedmiotu. Dotyczy bowiem ważnej nie tylko w dziejach Śląska działalności związanej z tworzeniem w oparciu o zamki władztwa gruntowego,
którego początki sięgają jeszcze schyłku systemu prawa książęcego, zaś końcowy etap wiąże się
z przemożną przewagą polityczną Przemyślidów i Luksemburgów.
Z recenzji prof. Leszka KajzeraPS.
Książka powstała pierwotnie jako praca doktorska pt Fortyfikacje południowego pogranicza księstwa swidnicko-jaworskiego w XIII i na poczatku XIV w., w 1996 roku. Obecnie wydana, jest chyba nieznacznie tylko zmienioną (uaktualnioną) wersją tej pracy. Wielkim orędownikiem wydania tej pracy był profesor Leszek Kajzer, i chyba też jemu i jego "naciskom" na autora, w jakiejś części należy przypisać fakt że do wydania w końcu doszło.
Jeśli chodzi o treść, to publikacja ta wpisze się zapewne w kanon literatury zamkowej. Niestety nakład ok 200 egzemplarzy nie rokuje możliwości szerszego dotarcia do czytelnika, za kilka lat będzie większym rarytasem niż książka Małgorzaty Chorowskiej, obiektem porządania i zazdrości co bardziej spóźnialskich zamkomaniaków, itp.
Pewne rozczarowanie przynosi jedynie edytorstwo tej publikacji. Książka jest dość droga i chciałoby się by za tą cenę otrzymać produkt jej odpowiadający. Niestety wina leży zarówno po stronie autora, jak też wydawcy i chyba drukarni.
Tak więc dużą porażką są wg mnie zdjęcia zamieszczone w tej książce, są w większości niezbyt czytelne, lekko rozmazane i przyciemnione. Generalnie dominują landschafty i jakieś ogólne widoczki zamków lub ich częsci. Jeśli chodzi o plany zamków to najlepiej wypadają te skopiowane z pracy Hrady Ceskeho Slezka (!), dotyczące zamków po drugiej stronie gór. Zresztą kopiowanie planów z innych publikacji to tutaj norma, więc mamy plany z Grundmanna, Chorowskiej i Leksykonu (tu autor zapożyczył się najbardziej). Oryginalnymi rzutami mogą poszczycić się tylko zamki w Myśliborzu (malutki planik fragmentu zachowanego muru, po badaniach autora), Czarny Bór, dość prosty szkic, ale chyba po raz pierwszy publikowany, Wojaczów - Konradów, plan warstwicowy wzgórza, tak samo Chałupki, oraz jedyny plan w kolorze, to permamentnie badany przez autora Rogowiec.
Dość kuriozalnie wyglada sprawa podpisu pod planem zamku w Bardzie, gdzie rzut autorstwa Cz. Francke, wielokrotnie publikowany, autor podpisał - fot. A. Boguszewicz. Ale to drobiazg. Ale dość oryginalne. Planik badanego przez autora zamku w Grodziszczu jest wielkości znaczka pocztowego.
Niewiem, ile wytrzyma blok w oryginalnych okładkach, ponieważ jest to rzecz ciężka, a klejenie nie wygląda solidnie. Ale taka teraz praktyka.
Mimo tych uwag, książkę jak najbardziej polecam i zapraszam na łowy.