Tytuły

ZAMKI W POLSCE

Forum miłośników zamków (zał. 2006)



Utwórz nowy temat Odpowiedz w temacie  [ Posty: 1 ] 
Autor Wiadomość
PostNapisane: 2006-12-29 21:27 
Offline
Ojciec Dyrektor
Avatar użytkownika

Dołączył(a): 2006-02-02 15:32
Posty: 6937
Lokalizacja: Warszawa
Wrote:
GENEZA OBRONNYCH REZYDENCJI MOŻNOWŁADZTWA W POLSCE PIASTOWSKIEJ

Stanisław Kołodziejski
(Kraków)

Pozostałości średniowiecznych budowli obronnych budzą zainteresowanie europejskich badaczy od ponad stulecia. Jednakże dopiero niedawno kastellolodzy uświadomili sobie w pełni, że archeologiczne badania reliktów ufortyfikowanych założeń mogą dostarczyć źródeł niezwykle pomocnych w studiach nad znacznie szerszą problematyką, a mianowicie nad procesami społeczno-gospodarczymi, zachodzącymi w poszczególnych wczesnofeudalnych państwach. Jednym z prekursorów takiego spojrzenia na zagadnienie jest prof. Michaś Tkaczou, ukazujący w swych cennych publikacjach zagadnienia dotyczące genezy, ewolucji i etapów rozwoju architektury militarnej na białoruskich ziemiach w średniowieczu i czasach nowożytnych [1].

Nawiązując do studiów uczonego jubilata chcę w niniejszym krótkim studium zająć się problematyką genezy prywatnych zamków, pełniących funkcje obronnych rezydencji przedstawicieli elity feudalnej w średniowiecznej monarchii piastowskiej. Zagadnienie to stało się tematem wnikliwszych rozważań badaczy dopiero na początku lat. 80 ubiegłego stulecia. Podjęto te analizy w związku z prowadzoną w Polsce od kilku dziesięcioleci akcją rozpoznawania metodami wykopaliskowymi tzw. grodzisk stożkowatych. Te bowiem obiekty, zdaniem większości polskich archeologów, należy utożsamiać z reliktami ufortyfikowanych siedzib możnowładztwa. Wyniki dotychczasowych badań dowodzą, że najwcześniejsze obronne rezydencje przedstawicieli elity feudalnej pojawiły się na obszarze Polski tuż po połowie XIII wieku, a w następnym stuleciu stały się niemal charakterystycznymi i nieodłącznymi elementami wiejskiego krajobrazu kulturowego monarchii piastowskiej.

Archeolodzy zajmujący się okresem późniejszego średniowiecza nie mogli więc pominąć w swych studiach tak znaczących budowli i pozostawić bez wyjaśnienia problem ich rodowodu. Podobnie jak w wielkiej debacie nad etnogenezą Słowian, wyodrębniły się dwie grupy badaczy: zwolenników teorii autochtonizmu zjawiska oraz alochtonizmu. Opowiadający się za rodzimą genezą ufortyfikowanych rezydencji feudalnych mieli swego prekursora już w XVI-wiecznym historyku Marcinie Bielskim. On to bowiem w Kronice polskiej usiłował wytłumaczyć pochodzenie licznie występujących kopcowatych nasypów. Ich powstanie należało łączyć, zdaniem dziejopisa, z niewiernością żon rycerzy króla Bolesława Śmiałego, które w trakcie wyprawy wojennej małżonków popadły w rozwiązłość. Swój pogląd ujął następująco: «Na ten czas też — powiadają — owych kopców (co ich widać dosyć po wsiach) y twierdz na nich pobudowano, a wodą około otoczono, aby się na nich bronili, ci co cudze żony spoymowali» [2] .

Aczkolwiek autochtoniści nie dali wiary, by setki odkrywanych w Polsce grodów stożkowatych powstało z tak błahej przyczyny, jaką była nieobyczajność naszych antenatek i strach przed zemstą zdradzonych mężów, usiłowali jednakże udowodnić rodzimość idei wznoszenia obronnych siedzib na kopcowatych nasypach. Miały one powstać dzięki redukcji rozmiarów i programów funkcjonalno-użytkowych wczesnośredniowiecznych grodów pierścieniowatych [3].

Odmiennie wyjaśniali genezę grodów stożkowatych tzw. alochtoniści. Ich zdaniem pierwowzorem tak w zakresie idei, jak i morfologii były zachodnioeuropejskie grody typu motte, które w krajach o rodowodzie karolińskim pojawiły się już w XI wieku [4].

Problem rodzimości czy też recepcji z Zachodniej Europy wzorca morfologicznego polskich gródków stożkowatych okazał się jednak mniej istotny w obliczu konieczności udzielenia odpowiedzi na znacznie ważniejsze pytanie, które padło w toku pogłębionych studiów [5]. Otóż należało wyjaśnić, dlaczego dopiero po połowie wieku XIII elita feudalna monarchii piastowskiej przystąpiła do wznoszenia swych obronnych rezydencji. Było to pytanie na miarę rosnących aspiracji badawczych archeologów, coraz częściej włączających się w charakterze partnera historyków w proces poznawania dziejów monarchii piastowskiej i to nie tylko w zakresie wzbogacania wiedzy o ówczesnej kulturze materialnej.

Odpowiedź na zadane pytanie wydawała się z pozoru prosta. Przeszkodą, która uniemożliwiała powstawanie prywatnych zamków, było regale grodowe. Na mocy tej normy wczesnośredniowiecznego prawa jedynie panujący mogli wznosić i posiadać warowne budowle. Należało zatem wyjaśnić, czy wznoszenie tzw. gródków stożkowatych było ze strony możnowładztwa aktem uzurpacji uprawnień monarszych, czy też dotychczasowe ograniczenia w zakresie budownictwa obronnego uległy przynajmniej częściowej likwidacji. By zgłębić ten problem, trzeba było poddać analizie zagadnienia dotyczące istoty i zakresu obowiązywania owej normy prawa. Tzw. regale grodowe należy bowiem do grupy problemów polskiej mediewistyki budzących nadal sporo kontrowersji. Wyrażane dotychczas przez historyków poglądy na ten temat opierały się na wynikach interpretacji wyłącznie średniowiecznych źródeł pisanych. Podejmowane natomiast przez archeologów próby wyjaśnienia zagadnienia szukały wsparcia dowodowego w pierwszej kolejności w rezultatach prac wykopaliskowych. Trudno było zatem oczekiwać od reprezentantów obu dyscyplin badawczych pełnego uzgodnienia stanowisk i wypracowania wspólnego poglądu na temat znaczenia regale grodowego, a przede wszystkim uściślenia chronologii obowiązywania tej normy prawa.

Nowe i szersze możliwości interpretacyjne stwarzają badaczom podejmującym na nowo tę problematykę, wyniki dobiegającej końca dyskusji mediewistów nad modelem ustroju społeczno-gospodarczego wczesnośredniowiecznej Polski. Najbardziej spójne i przekonujące syntetyczne ujęcie tematu przedstawił Karol Modzelewski [6]. Dla rozpatrywanych przez nas zagadnień okazały się bardzo istotne ustalenia dotyczące przyczyn i sprawców upadku tzw. ustroju prawa książecego, którego elementem było wszak regale grodowe.

Według Modzelewskiego erozję wczesnośredniowiecznego systemu sprawowania władzy i organizacji gospodarczej państwa zapoczątkowały ustępstwa panujących wobec Kościoła. Dochody pochodzące z dziesięciny przestały bowiem pokrywać potrzeby rozrastającej się organizacji i zapewne nie odpowiadały ambicjom duchowieństwa stojącego na wyższych szczeblach hierarchii. Dążenia Kościoła do zdobycia niezależnej od państwa bazy ekonomicznej doprowadziły do powstania w XII wieku tzw. kasztelanii majątkowych, określanych też mianem kasztelanii biskupich. Na obszarach wydzielonych jednostek terytorialnych Kościół uzyskał nad ziemią i mieszkańcami niemal pełnię władzy, będącej dotychczas w gestii panujących, a sprawowanej w ich imieniu przez dostojników zarządu terytorialnego — przez kasztelanów [7]. I właśnie w tych rozległych majątkach kościelnych o specyficznym statusie prawnym doszło, moim zdaniem, do pierwszych wyłomów w regale grodowym. Biskupstwa uznały bowiem, że nabyte uprawnienia na administrowanym obszarze dotyczą również wszelkich regaliów, także prawa do wznoszenia obronnych budowli. Kościół nie tylko bowiem przejął przekazane mu państwowe, kasztelańskie grody, położone na obszarze sprawowanej jurysdykcji, lecz podjął budowę nowych zamków w centrach swych kluczy majątkowych. Pełnić one miały rolę ośrodków administracyjnych i bezpiecznych rezydencji dla hierarchów kościelnych i prokuratorów sprawujących funkcje zarządców włości [8].

Na poparcie zgłoszonej tezy archeologia dostarczyła w miarę mocnych dowodów. Pierwszym z nich jest zamek w Raciążku na Kujawach, dokładnie rozpoznany przez prof. Leszka Kajzera [9]. W wyniku badań archeologiczno-architektonicznych ustalono, że drewniano-ziemny zamek został wzniesiony w końcu XII wieku lub w początkach następnego stulecia, a później był wielokrotnie przebudowywany. Rezultaty prac wykopaliskowych oraz analiza średniowiecznych przekazów pisanych pozwalają sądzić, iż fundatorami warownej budowli byli biskupi włocławscy. Oni to bowiem reorganizując obszar kasztelanii słońskiej, otrzymanej od księcia zapewne w 1 połowie XII wieku, stworzyli mniejsze klucze majątkowe, a jednym z nich był okręg wokół Raciążka. Tu też w centrum nowej jednostki terytorialnej wznieśli obronną budowlę, stanowiącą bezpieczną rezydencję, a zarazem ośrodek zarządzania rozległymi włościami. O statusie prawnym zamku możemy wnioskować na podstawie analizy dochowanych szczęśliwie dokumentów. Ujawnia się on w trakcie, trwającego w latach 1259–1261, zatargu między biskupem włocławskim Wolimirem a księciem Kazimierzem łęczycko-kujawskim. Prawdopodobnie książę zburzył wówczas zamek w Raciążku, skoro biskup Wolimir starał się w roku 1262 o uzyskanie pozwolenia na budowę, w tym przypadku na odbudowę zamku. Co ciekawe prośbę swą nie skierował do księcia, lecz do papieża Urbana IV. Papież wydając stosowną bullę, uzasadnił swe prerogatywy w tym zakresie bezpośrednią podległością tegoż obszaru Stolicy Apostolskiej.

Takie obronne rezydencje powstają w Polsce także w obrębie innych kościelnych kasztelanii majątkowych. Dowody wspierające zgłoszoną przeze mnie tezę istnieją również na terenie Małopolski [10], jak chociażby zamki w Sławkowie i w Iłży.

Pierwszy z nich został rozpoznany metodami wykopaliskowymi przez Jacka Pierzaka w latach 80 i 90, zeszłego wieku [11]. Aczkolwiek w gronie archeologów panuje poważna rozbieżność poglądów w sprawie rekonstrukcji odsłoniętych reliktów oraz na temat precyzji datowania pierwszej fazy funkcjonowania założenia [12], trudno z przekonaniem kwestionować ustalenia badającego obiekt. J. Pierzak twierdzi mianowicie, iż zamek powstał w 2 połowie XIII wieku. Sądzić jednak można, że jest to tzw. ostrożne datowanie, zdeterminowane dotychczasowymi poglądami na temat chronologii gródków stożkowatych oraz nie wyjaśnioną do końca sprawą istoty regale grodowego i zakresu jego obowiązywania. Jak bowiem wiadomo, miasto Sławków stanowiło centrum klucza majątkowego biskupstwa krakowskiego, podniesionego na początku wieku XIII do rangi kościelnej kasztelanii majątkowej. Można zatem przypuszczać, że wzniesione w drugiej połowie XIII w. murowane założenie poprzedzała obronna budowla drewniano-ziemna, której reliktów nie zdołano w trakcie badań ujawnić lub też nie zachowały się z jakichś względów. Wątpliwości te nasuwa bowiem analiza dokumentów, wskazujących, że rezydencja biskupów krakowskich, pełniąca również funkcję centrum klucza majątkowego, istniała w Sławkowie już w 1 połowie 13 stulecia.

Drugim obiektem o podobnym charakterze jest zameczek w Iłży, którego pozostałości badała w latach siedemdziesiątych Olga Lipińska. Jak wykazały jej rozpoznania wykopaliskowe, drewniano-ziemna budowla obronna, której pozostałości tworzą tzw. grodzisko stożkowate, powstała najprawdopodobniej w 1 połowie XIII wieku, a na początku drugiej połowy tegoż stulecia uległa destrukcji. Podobnie jak Sławków, Iłża stanowiła centrum klucza majątkowego w obrębie tarskiej kasztelanii majątkowej biskupów krakowskich, a później, tzn. na przełomie XIII/XIV w., stała się ośrodkiem wyodrębnionej kasztelanii kościelnej, zwanej iłżecką [13].

Poprzestanę na tych trzech przykładach ilustrujących powstałe precedensy, które uczyniły poważne wyłomy nie tylko w zakresie regale grodowego, lecz przede wszystkim w ustroju społeczno-gospodarczym wczesnopiastowskiej monarchii. Wobec tak szerokich przywilejów przyznawanych Kościołowi nie mogli pozostać obojętni możnowładcy, zwłaszcza gdy dostrzegli w postępujących przemianach ustrojowych zagrożenie dla swych podstaw ekonomicznych. Wyjaśnić tu bowiem należy, że nowsze ustalenia mediewistów podważyły w znacznej mierze słuszność dotychczasowych poglądów na temat źródeł bogactwa wczesnośredniowiecznej elity feudalnej. Jak dowiodły rezultaty wnikliwych analiz historyków, to nie posiadanie majątków ziemskich decydowało o bogactwie poszczególnych możnych, lecz sprawowanie urzędów w aparacie władzy. Pełnione godności przynosiły bowiem ogromne zyski, a nie wiejskie posiadłości, skoro ich status prawny zbliżony był do naszych niegdysiejszych Państwowych Gospodarstw Rolnych i dochody w nich wytwarzane wędrowały do kasy państwowej, w tym przypadku do królewskiego skarbca. Skoro więc możnowładztwo zrozumiało, że podwaliny ustroju, który zapewniał mu w miarę luksusowy tryb życia, ulegają poważnym zachwianiom, a zyski płynące z uczestnictwa w sprawowaniu władzy szczupleją, rozpoczęło walkę o uzyskanie od panujących immunitetu dla swych dóbr ziemskich, tzn. uprawnień podobnych do obowiązujących w kościelnych kasztelaniach majątkowych. Odwołując się znowu do współczesnych analogii, można stwierdzić, że feudałowie domagali się wszczęcia procesu prywatyzacji majątku państwowego. Oczywiście możnowładztwo zrealizowało swe roszczenia, skoro — jak wiadomo — było najważniejszym gwarantem dotychczasowego ładu ustrojowego. Od około połowy wieku XIII powstają zatem wiejskie klucze majątkowe wyposażone w przynajmniej w częściowy immunitet, zwalniający włościan od posług publicznych i z większości danin. Do nowo utworzonych majątków przenoszą się wkrótce z ośrodków władzy możni wraz ze swymi rodzinami. Potrzeba zapewnienia siedziby godnej społecznej pozycji dziedzica włości oraz wymogi bezpieczeństwa sprawiły, że podobnie jak to czynili biskupi w swych kasztelaniach majątkowych, a jeszcze wcześniej zachodnioeuropejscy feudałowie, również polscy możnowładcy zaczęli wznosić ufortyfikowane rezydencje. Na przeszkodzie tym potrzebom nie mogło już stanąć regale grodowe. Zachodzące przemiany w sferze ekonomicznej i w systemie sprawowania władzy spowodowały bowiem, że zakaz budowy prywatnych warowni zaczął z wolna upadać około połowy XIII wieku. Stał się bowiem niejako przeżytkiem starego ustroju, a możnowładztwo, skrępowane w swych dążeniach i poczynaniach gospodarczych przestało przestrzegać ograniczeń w tym zakresie.

Dowodem postępującego procesu likwidacji regale grodowego są nie tylko wyniki badań archeologicznych reliktów licznych budowli obronnych z tego czasu, lecz również przekazy pisane, zawierające książęce zezwolenia na budowę niepaństwowych zamków. Takie uprawnienie uzyskał przykładowo w roku 1252 wojewoda krakowski Klemens z Ruszczy. Pięć lat później podobne zezwolenie na budowę zamku otrzymały klaryski przenoszone z Zawichostu do Grodziska koło Skały. Z terenu Wielkopolski kolejnego przykładu dostarcza dokument z 1278 r., uprawniający komesa Mikołaja do ufortyfikowania Gostynia [14].

Rozpatrzywszy genezę obronnych rezydencji możnowładczych w kontekście stosunków społeczno-gospodarczych wczesnopiastowskiej Polski, można dopiero wrócić do przedstawionego na wstępie dylematu odnośnie do rodzimych tradycji bądź recepcji z Zachodu morfologicznego wzorca tych budowli. Przedstawione dotychczas uwagi zdają się świadczyć, iż nie jest to pytanie najwyższej wagi, trudno jednakże pominąć go milczeniem. Moim zdaniem, najbliższe realiom historycznym jest wypośrodkowane stanowisko w tej kwestii. Otóż, niezaprzeczalnie elementem recepcji z krajów feudalnej Europy była w ogóle idea wznoszenia prywatnych zamków. Z chwilą przebudowy monarchii wczesnopiastowskiej, wzorowanej na rozwiązaniach prawno-ustrojowych krajów zachodnich, trudno było odrzucić i ten element struktury, ściśle związany z funkcjonowaniem nowoczesnego państwa i osadzony w tamtejszych realiach od blisko trzech wieków. Nie sposób jednak twierdzić, by proces asymilacji tej idei na terenie ziem polskich odbywał się w oderwaniu od tradycji i rodzimego rytmu przemian w budownictwie obronno-rezydencjonalnym.



--------------------------------------------------------------------------------

Spis literatury

1. Tkaczou M.A. Zamki Biełarusi (XIII-XVII st.). — Mińsk, 1977; Tenże. Abaronczyja zbudawanni zachodnich ziamel Białarusi XIII-XVIII stst. — Mińsk, 1978; Tenże. Zamki i ljudi. — Mińsk, 1991. Ta ostatnia praca należy do nurtu podobnych, wszechstronnych i erudycyjnych studiów innych europejskich uczonych, np.: Fúgedi E. Castle and society in medieval Hungary, 1000-1437. — Budapest, 1986; Gardelles J. Le chateau feodal dans l’histoire medievale. — Strasbourg, 1988; Pounds N. J. G. The medieval castle in England and Wales. A social and political history (Cambridge Univ. Press 1990 i wyd. II 1994); Kajzer L. Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i budownictwa obronnego w Polsce w X — XVIII wieku. — Łódź, 1993.
2. Bielski J. Kronika polska. — Kraków, 1597. — S. 82.
3. Kajzer L. Studia nad świeckim budownictwem obronnym województwa łęczyckiego w XIII-XVII wieku, «Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica». — nr 1: Łódź, 1980. — S. 137 i n.
4. Kołodziejski S. La problématique des études sur les résidences fortifiées féeodales sur le territoire de la Petite-Pologne occidentale, «Acta Archaeologica Carpathica». T. XXII, 1983. — S. 170 i n.
5. Kajzer L. Z zagadnień genezy tzw. gródków stożkowatych (uwagi na marginesie lektury VI tomu Początków Polski Prof. Henryka Łowmiańskiego), «Kwartalnik Historii Kultury Materialnej», R. XXXIV, 1986. Nr 2. — S. 331-339; Kołodziejski S. Średniowieczne rezydencje obronne w zachodniej Małopolsce, [w:] Średniowieczne siedziby rycerskie w ziemi chełmińskiej na tle badań podobnych obiektów na ziemiach polskich. — Toruń. — S. 1987.
6. Modzelewski K. Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII wiek, Wrocław 1975; tenże, Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej. — Wrocław, 1987.
7. Modzelewski K. Między prawem książęcym a władztwem gruntowym. II. Instytucje kasztelanii majątkowych Kościoła w Polsce XII-XIII w., «Przegląd Historyczny». T. 71, 1980. — Z. 3. — S. 449-480.
8. Kołodziejski S. Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego. — Kraków, 1994. — S. 53 i n.
9. Kajzer L. Zamek w Raciążku. — Łódź, 1990.
10. Kołodziejski S. Uwagi o średniowiecznym budownictwie obronnym biskupów krakowskich, «Teki Krakowskie». T. III, 1996. — S. 135-149; Tenże. Obronne siedziby biskupów krakowskich. Zarys problematyki badawczej, [w:] Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiały z Sesji Naukowej Kielce 20 IX 1997. — Kielce, 1997. — S. 17-22.
11. Pierzak J. Średniowieczny Sławków odsłania swoje tajemnice, Katowice 1988; tenże, Wyniki najnowszych badań nad zamkiem biskupów krakowskich w Sławkowie, woj. Katowice, «Śląskie Prace Prahistoryczne». T. 3, 1994. — S. 137-160.
12. Pierzak J. Kilka uwag na temat zamku biskupów krakowskich w Sławkowie, «Teki Krakowskie». T. X, 1999. — S. 175-184; Kołodziejski S. Zamek sławkowski — wątpliwości ciąg dalszy, «Teki Krakowskie». T. X, 1999. — S. 185-193.
13. Lipińska O. Osadnictwo na «Starym Mieście» w Iłży we wczesnym średniowieczu w świetle dotychczasowych prac wykopaliskowych, «Biuletyn Kwartalny Radomsmkiego Towarzystwa Naukowego. T. 17, 1980. — Z. 4. — S. 26-35; Tejże. Z badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem północnej części Przedgórza Iłżeckiego, [w:] Materiały z sesji naukowej «Pradzieje i wczesne średniowiecze w dorzeczu Kamiennej» 19-20.10.1986 r., Ostrowiec Świętokrzyski, 1986. — S. 66-82.
14. Kołodziejski S. Obronne rezydencje..., op. cit. — S. 61. http://kamunikat.net.iig.pl/www/knizki/ ... rum/14.htm


Góra
 Zobacz profil  
 
Wyświetl posty nie starsze niż:  Sortuj wg  
Utwórz nowy temat Odpowiedz w temacie  [ Posty: 1 ] 


Kto przegląda forum

Użytkownicy przeglądający ten dział: Jarek7913 i 20 gości


Nie możesz rozpoczynać nowych tematów
Nie możesz odpowiadać w tematach
Nie możesz edytować swoich postów
Nie możesz usuwać swoich postów
Nie możesz dodawać załączników

Szukaj:
Skocz do:  
cron
Powered by phpBB® Forum Software © phpBB Group
Translated by phpBB3.PL