Ze strony:
http://www.kacperfodyga.pl/2011/05/14-v-2011-perla-baroku-zespol-koscielny-w-szewni/
Wrote:
Dariusz Kalina
DAWNE BUDOWNICTWO REZYDENCJONALNE I OBRONNE
NA TERENIE OBECNEGO POWIATU OSTROWIECKIEGO
Zamiast wstępu
Wśród zadań prowadzonych przez ROBIDZ w Kielcach prowadzona jest stała ewidencja zabytków związanych z budownictwem rezydencjonalno-obronnym. Pierwotnie obejmowała zabytki tego typu na terenie dawnego województwa sandomierskiego (a raczej jego lewobrzeżnej części, położonej pomiędzy rzekami Nidzicą, Pilicą i Wisłą), po reformie administracyjnej nasze zainteresowania skupiły się w granicach województwa świętokrzyskiego. ROBiDZ w Kielcach przygotował dotychczas cztery sesje naukowe dotyczące tej problematyki, z czego materiały pochodzące z 1997, 1998 i 2001 zostały wydane drukiem w formie pozycji książkowych, a mianowicie: Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiały z sesji naukowej Kielce 20 IX 1997, Kielce 1997; Przemiany architektury rezydencjonalno-obronnej na terenie dawnego województwa sandomierskiego, Kielce 1998; Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, Kielce 2005.
Tematyce tej poświęcone zostały również sesje naukowe i popularno-naukowe. W śród uczestników tych konferencji byli m.in.: J. L. Adamczyk, M. Florek, W. Gliński, Cz. Hadamik, L. Kajzer, D. Kalina, S. Kołodziejski, J. Lechowicz, J. Lewicki, A. Marciniak-Kajzer, A. Miłobędzki, J. Muszyńska, A. Wyrobisz, i inni. Informacje o budowlach tych znaleźć można również w innych naszych wydawnictwach.
Obecnie prowadzimy program: Budownictwo rezydencjonalno – obronne na terenie dawnego województwa świętokrzyskiego i obejmuje on następujące bloki tematyczne:
1. Grodziska i inne formy ziemne (tzw. wały kultowe, fortyfikacje ziemne oraz miejsca bitew)
2. Dwory, zamki, kościoły i cmentarze obronne należące do Kościoła (około 60 obiektów).
3. Dwory i zamki prywatne (około 300-350 obiektów)
4. Siedziby królewskie – zamki (Chęciny, Nowy Korczyn, Osiek, Radoszyce, Sandomierz, Stopnica, Szydłów, Wiślica, Zawichost), dwory starościńskie (Podzamcze Chęcińskie, Winiary, w pozostałych przypadkach starostwo umieszczone było na terenie zamku lub w jego bezpośrednim otoczeniu) oraz budownictwo folwarczne.
5. Pałace i dwory XVIII-XX w
Proponujemy utworzenie Szlaku budownictwa rezydencjonalno – obronnego na terenie powiatu ostrowieckiego. Poniżej zaprezentowane zostaną wstępne dane o dworach, istniejące jak i te po których nic albo niewiele pozostało. Oto i one:
Bałtów (Gmina Bałtów)
Nazwa wsi zapisywana była jako Baluthow w XV w. Kościół parafialny w Bałtowie wzmiankowany za Długosza jako budowla drewniana p.w. św. Andrzeja, prawo patronatu należało do rycerza Warsza h. Rawa. We wsi były wymienione łany kmiece, karczmy, zagrody, folwark rycerski (praedium unum militare), z którego ról dziesięcinę snopową i konopną pobierał miejscowy pleban, a jej wysokość wynosiła 10 grzywien. Kościół miał własne role i łąkę przeznaczone na folwark. Oprócz tego pleban pobierał dziesięcinę z części wsi Janowice, leżącej w parafii Momina[1].
Z danych źródłowych wiemy jednak, że na terenie wsi znajdowała się wcześniejsza rezydencja o charakterze rezydencjonalnym, przynajmniej z połowy XVII w.[2], a zważywszy na wybitnie obronny charakter terenu dworskiego, również obronnym.
Jest to teren o bardzo urozmaiconym ukształtowaniu. Centralnym, punktem jest pałac, wokół którego rozłożony zostawał, dość rozległy, park krajobrazowy. W lilii równoległej pałacu znajduje się kaplica, przypuszczalnie nagrobna, pomiędzy nią a palcem widoczne są ślady niewielkiego stawu. Od strony elewacji południowej pałacu znajdują się sklepione piwnice niewiadomego pochodzenia[3].
Przyjmuje się, że wieś istniała w średniowieczu, a dowodem jej rozwoju jest funkcjonujący we wsi kościół parafialny, wzmiankowany w 1326 r. Jego hipotetyczna lokalizacja to miejsce obecnej murowanej kaplicy, datowanej na 1786 r., pozostającej na terenie zespołu dworskiego. Fundatorem jego miał być właściciel Bałtowa pochodzący z rodu Rawicz[4]. Kościół ten położony był w zasięgu archidiakonatu zawichojskiego, w czasach króla Kazimierza Wielkiego parafia bałtowska była niezbyt ludna i obejmowała 165 wiernych[5].
Według opisu Jana Długosza kościół parafialny w Bałtowie wzmiankowany został jako budowla drewniana p.w. św. Andrzeja; prawo patronatu należało do rycerza Warsza h. Rawicz. We wsi są wymienione lany kmiece, karczmy, zagrody, folwark rycerski (praedium unum militare), z którego ról dziesięcinę snopową i konopną pobiera pleban miejscowy, a jej wysokość wynosiła 10 grzywien. Pleban miał do dyspozycji własne role i łąkę przeznaczone na folwark; oprócz tego pobierał dziesięcinę z części wsi Janowice, leżącej w parafii Momina[6].
W 1529 r. pleban w Bałtowie pobierał dziesięcinę snopową z ról folwarcznych, i kmiecych oraz Jędrzejowic z ról kmiecych, Denkowie – z ról dworskich, Borii z ról kmiecych, Stoków z ról kmiecych i Okołu z wszystkich ról[7].
W tym czasie właściciele wsi był Stanisław Tarło h. Topór, piszący się ze Szczekarzowic, dziedzic Goździelina i Okołu. Był on dworzaninem królowej Izabeli, zmarłego po 1531 r. jako krajczy koronny, którego córka wyszła za Gabriela Gniewosza z Oleksowa[8]. W 1589 r. wieś należała do Andrzeja Świdzińskiego h. Półkozic. We wsi było wówczas 9 łanów, 2 zagrody, 3 komorników i 12 rzemieślników. Parafia obejmowała jeszcze wsie: Trzemecha, należącą do Kacpra Grabskiego i Marcina Trzemeskiego, Pętkowice do Jakuba i Marcina Pętkowskich oraz Woli należącej do Mikołaja Malyczowskiego[9].
Przyjmuje się, że od koniec XVI w. kościół ten zgorzał, na jego miejscu wzniesiono kaplicę. Nie jest jak dotąd wyjaśnione czy miało to związek z okresem reformacji w okolicy – w Łętkowicach, wsi parafialnej znajduje się obiekt zwany zborem ariańskim, którego jednak istnienia nie potwierdzają Akta Synodów Różnowierczych[10]. Właściciel wsi, jak się przyjmuje, zdecydował wznieść nowy kościół u podnóża góry[11]. Jan Wiśniewski jako kolejnych właścicieli podaje Jana z Kaliszan, Andrzeja Ossolińskiego (1563), Krzysztofa Krzyżanowskiego Pawła Chomentowskiego, Marcina Chomentowskiego, Ludwika Pieniążka herbu Odrowąż, od którego dobra Bałtowskie odkupił w 1798 r. Jacek hrabia Małachowski , kanclerz wielki koronny, dziedzic Bodzechowa, Ćmielowa, Deskowa Radoszyc i innych. Jacek oddała dobra te synowi Janowi z Dukli[12].
Po Władysławie Dominiku dziedziczył Ćmielów jego syn Aleksander Janusz, a następnie jego siostra Teofila Ludwika, wydana za Dymitra Jerzego księcia Wiśniowieckiego, który w 1673 r. starał się podnieść upadłą gospodarkę w posiadanych dobrach. Po jego śmierci Teofila wyszła za Józefa Karola księcia Lubomirskiego, który w latach 1684-1691 podjął się podobnych działań. Ćmielowa i wis okolicznych. Ćmielowski zamek otrzymał jej syn Aleksander Dominik, a następnie jego siostra Maria Anna, żonata z Pawłem Karolem księciem Sanguszką. W tym też czasie doszło do kolejnej wojny, w listopadzie 1702 r. oddział posiłkujący zapewne wojska szwedzkie zdobył szturmem Ćmielów\ a dobra ćmielowskie ogarnął kolejny okres zastoju.. Około 1746 r. Jan hrabia Małachowski otrzymał od Pawła Karola Sanguszki zezwolenie na wykup dóbr zastawnych należących do klucza ćmielowskiego. W cztery lata później doszło do realizacji porozumienia w sprawie dzierżawy majątku ziemskiego obejmującego miasta Ćmielów i Denków oraz 27 wsi. Po trzech latach Jan Małachowski otrzymał zrzeczenie się przez Janusza Aleksandra Lubomirskiego zadłużonych a trzymanych w dzierżawie zastawnej, stając się ich pełnoprawnym właścicielem. Od tego momentu rozpoczął się proces odbudowy gospodarki miasta jak i innych części majątku.
Po śmierci Jana Małachowskiego w 1762 r. dobrami ćmielowskimi dysponowała dożywotnio wdowa Izabela z Humnieckich Małachowska, która w 1777 r. zdecydowała się dokonać podziału majątku pomiędzy swoje dzieci. Dobra ćmielowskie otrzymał Antoni Małachowski, który wydzierżawił je swojemu bratu Jackowi, który otrzymał klucz bodzechowski. Antoni nie dotrzymał warunków umowy, i w ten sposób dobra ćmielowskie i bodzechowskie stały się własnością . Zarząd tego kompleksu umieszczony został w pałac w Bodzechowie, w którym przyjęty został król Stanisław August Poniatowski powracający z Ukrainy w 1787 r. wówczas zapewne przystąpiono do urządzenia na zamku ćmielowskim w 1802 r. browaru. Aktem spisanym w dworze radoszyckim Jacek hrabia Małachowski część majątku z Bodzechowem przekazał Gustawowi hrabiemu Małachowskiemu, wnukowi jego brata Mikołaja, a synowi Stanisława. Jacek hr. Małachowski zmarł w 1821 r. i pochowany na cmentarzu w Ćmielowie, zaś jego syn Jan w kilkanaście dni po nim.
Gustaw hr, Małachowski niezwłocznie po śmierci Jacka dokonał spisu z natury majątku. Rozpoczął się jednak proces sądowy z Franciszką hr. Karwicką, która przyjechała w kilka dni po śmierci brata i zamieszkała w dworze w Brzostwowej (porozumienie w tej sprawie zostało dokonane dopiero w 1830 r.).
W 1822 r. dokonano rozgraniczenia dóbr bodzechowskich i ćmielowskich. Dobra ćmielowskie była Jana z Dukli Małachowski, żonaty z Barbarą Sołtykówną z która nie miał dzieci, i z która się w po pewnym czasie rozwiódł. Ojciec Jacek dał mu dobra Sadowie, a od spadkobierców Pieniążków odkupił Bałtów.
Córka Franciszka wyszła bez zgody ojca za generała Krzysztofa Dunin Karwickiego i wyjechała z nim na Wołyń. Darowała w 1828 r. majątek złożony z dóbr: Bałtów, Ćmielów i Sadowie (oraz włości wołyńskich) swoim dzieciom – Kazimierzowi i Annie Karwickim. W pięć lat później Anna, po swoim ślubie, przekazała swoje prawa oddała bratu Kazimierzowi.
Przed 1831 r. wspomniane dobra zakupiła Teresa del Camio księżniczka Drucka Lubecka, rodzona siostra i teściowa Franciszka Ksawerego Druckiego Lubeckiego, żonatego z jej córką, Marią. W 1845 r. Teresa skupiła wszystkie części dawnego majątku i stała się właścicielką dóbr: Ćmielów. Bałtów i Sadowie. Zmarłą w 1847 r. spadek po niej otrzymała córka jedynaczka, Maria księżna Drucka – Lubecka, wdowa po Franciszku Ksawerym. Nie była zainteresowana tymi dobrami i szybkie poleciła opisanie oszacowanie dóbr, celem sprzedaży. Gdy się dowiedzieli jej synowie – Józef i Aleksander (około w 1850), oprotestowali i wymusili na matce odstąpienie im tych dóbr. W 1857 r. Józef pozbył się swojej części na rzecz brata, a ten z kolei ten dał go synowi (także) Aleksandrowi, w 1896 r.
Przyjmuje się, że właśnie w latach 1894-1899 został fundowany zespół pałacowy w Bodzechowie Po drugiej wojnie światowej rodzina Druckich-Lubeckich zmuszona była opuścić Bałtów. W latach powojennych opuszczony pałac uległ zniszczeniu…
Bodzechów (Gmina Bodzechów)
Nazwa wsi zapisywana była jako: Bodzecow (1414), Bodziechyow (1508), pochodzić ma od staropolskiego imienia Bodzech[13].
Na terenie wsi znajdują się pozostałości zespołu dworskiego powstałego zapewne w XVIII w. Rozebrany w połowie XX w. budynek dworu był drewniany, konstrukcji zrębowej podpiwniczony, parterowy z piętrowym ryzalitem umieszczonym od frontu; wzniesiony został ok. połowy XIX w., na planie prostokąta. Wewnątrz były dwa trakty przecięte korytarzykami. W spiżarni sklepienie było kolebkowe z lunetami. Ryzalit rozczłonkowany był pilastrami, zwieńczony trójkątnym przyczółkiem. Dach gontowy czterospadowy z dwoma wystawkami od ogrodu, zaś nad ryzalitem dwuspadowy;
Park jest on założony został na wschód od dworu na rzucie prostokąta, obwiedziony szpalerem lipowym z dwoma poprzecznymi szpalerami .a na jego skraju znajduje się kamienny posąg bogini Demeter na postumencie z datą 1810.
W katalogu zabytków umieszczony został opis spichlerza dworskiego z 1846 r. Był to budynek drewniany, piętrowy, zbudowany na rzucie prostokąta. W przyziemiu po bokach środkowej hali znajdowały się po dwie lokalności, zaś na piętrze jedno pomieszczenie podzielone słupami z zastrzałami. Dach na budynku czterospadowy, pokryty gontem z przeziernikami.
Nieopodal znajdowały się zabudowania gospodarcze – stajnia i obory z 1 połowy XIX w. murowane, na rzucie wydłużonych prostokątów, kryte dachem gontowym[14]
W latach 1384-1414 wieś stanowiła własność stryjecznego brata Rafała i Warsza herbu Rawicz, piszących się z Michowa[15]. W 1508r. właścicielem wsi był Stanisław Tarło[16], w 1578r. Stanisław Mychowski herbu Rawicz[17].
Po śmierci Jana Małachowskiego w 1762 r. dobrami ćmielowskimi dysponowała dożywotnio wdowa Izabela z Humnieckich Małachowska, która w 1777 r. zdecydowała się dokonać podziału majątku pomiędzy swoje dzieci. Dobra ćmielowskie otrzymał Antoni Małachowski, który wydzierżawił je swojemu bratu Jackowi, który otrzymał klucz bodzechowski. Antoni nie dotrzymał warunków umowy, i w ten sposób dobra ćmielowskie i bodzechowskie stały się własnością . Zarząd tego kompleksu umieszczony został w pałac w Bodzechowie, w którym przyjęty został król Stanisław August Poniatowski powracający z Ukrainy w 1787 r. wówczas zapewne przystąpiono do urządzenia na zamku ćmielowskim w 1802 r. browaru. Aktem spisanym w dworze radoszyckim Jacek hrabia Małachowski część majątku z Bodzechowem przekazał Gustawowi hrabiemu Małachowskiemu, wnukowi jego brata Mikołaja, a synowi Stanisława. Jacek hr. Małachowski zmarł w 1821 r. i pochowany na cmentarzu w Ćmielowie, zaś jego syn Jan w kilkanaście dni po nim.
Gustaw hr, Małachowski niezwłocznie po śmierci Jacka dokonał spisu z natury majątku. Rozpoczął się jednak proces sądowy z Franciszką hr. Karwicką, która przyjechała w kilka dni po śmierci brata i zamieszkała w dworze w Brzostwowej (porozumienie w tej sprawie zostało dokonane dopiero w 1830 r.).
W 1822 r. dokonano rozgraniczenia dóbr bodzechowskich i ćmielowskich. Dobra ćmielowskie była Jana z Dukli Małachowski, żonaty z Barbarą Sołtykówną z która nie miał dzieci, i z która się w po pewnym czasie rozwiódł. Ojciec Jacek dał mu dobra Sadowie, a od spadkobierców Pieniążków odkupił Bałtów.
Córka Franciszka wyszła bez zgody ojca za generała Krzysztofa Dunin Karwickiego i wyjechała z nim na Wołyń. Darowała w 1828 r. majątek złożony z dóbr: Bałtów, Ćmielów i Sadowie (oraz włości wołyńskich) swoim dzieciom – Kazimierzowi i Annie Karwickim. W pięć lat później Anna, po swoim ślubie, przekazała swoje prawa oddała bratu Kazimierzowi.
Przed 1831 r. wspomniane dobra zakupiła Teresa del Camio księżniczka Drucka Lubecka, rodzona siostra i teściowa Franciszka Ksawerego Druckiego Lubeckiego, żonatego z jej córką, Marią. W 1845 r. Teresa skupiła wszystkie części dawnego majątku i stała się właścicielką dóbr: Ćmielów. Bałtów i Sadowie. Zmarłą w 1847 r. spadek po niej otrzymała córka jedynaczka, Maria księżna Drucka Lubecka, wdowa po Franciszku Ksawerym. Nie była zainteresowana tymi dobrami i szybkie poleciła opisanie oszacowanie dóbr, celem sprzedaży. Gdy się dowiedzieli jej synowie – Józef i Aleksander (około w 1850), oprotestowali i wymusili na matce odstąpienie im tych dóbr. W 1857 r. Józef pozbył się swojej części na rzecz brata, a ten z kolei ten dał go synowi (także) Aleksandrowi, w 1896 r.
Boksyce (Gmina Waśniów)
Nazwa wsi pochodzi od staropolskiego imienia Boksa[18] Na terenie wsi znajdują się pozostalości dworu – park z 1 poł XIX w. Zachowane stare lipy w alei. Obok starego dworu kuźnia z pocz. XIX w. murowana, częściwo zagłebiona w ziemi[19].
Wieś po raz pierwszy wzmiankowana została w roku 1387. była wówczas w posiadaniu Boksy i Wita. W 1400 r. jako dziedzic występuje Witek z Boksic h. Tarnawa, w 1442 r. Piotr, 1460 Bartosz de Boxice[20], około 1462 r. Bartosz z żoną Śmiechną w procesie z opatem świętokrzyskim Michałem o część wsi Janowice[21]. W 1578 r. we wsi Boksie pół łana należy do Anny Kosteczki[22].
Na mapie z 1914 r. zaznaczono zabudowania dworskie w zachodniej części zabudowy wsi. Obecnie na terenie wsi notowany jest zespół dworski złożony z budynku dworskiego, pozostałości murowanego ogrodzenia, w otoczeniu parku z figurą MB z Dzieciątkiem.
Boleszyn (Gmina Waśniów)
W opisie Jana Długosza (1470-1480), we wsi należącej do klasztoru świętokrzyskiego było: 11 kmieci, zagrodnik z rolą, dwie karczmy z rolami, 3 małe stawy i jeden duży z młynem oraz bardzo dobry folwark[23].
W 1662r. wykazano wieś jako własność opata, którą zarządzał Jan Świerczowski z żoną i dziećmi. W 1774r. znajdowała się na terenie wsi rezydencja opata Antoniego Karskiego. W 1780r. wieś stanowiła centrum dóbr należących do opata, do których należały wsie: Boleszyn z folwarkiem, Doły Opacie i Prawęcin. W Boleszynie znajdował się dwór z ośmioma budynkami, jednopokojowa rezydencja opata, oficyna, wozownia ze stajnią, piwnica w otoczeniu parku włoskiego. Obok zespołu dworskiego stała zabudowa folwarczna z folwarkiem, browarem, chałupą owczarza z owczarnią i oborą. W 1819r. we wsi odnotowano folwark boleszyński, gdzie znajdował się drewniany dwór opata i karczma[24]. Wieś zostawała wraz z likwidacją klasztoru na Świętym Krzyżu własnością państwa, i podlegała dzierżawom. Po raz ostatni chyba dwór tutejszy został opisany przez Stonczyńskiego w 1844 r.:
Taki (gościnny – przyp. DK) i ja poznałem dom w Boleszynie, gdzie jeszcze wszystko jest po dawnemu: i stary dworzec bez pretensji, prosty, drewniany, tulący obok siebie z jednej strony stajnię z oborą, z drugiej śpichlerz z gołębnikiem na dziedzińcu, z gankiem o dwóch słupach bez żadnych grymasów architektonicznych; a wewnątrz obszerne komnaty, równie po staremu gładkie, bielon3e, ze zwyczajnemi rycinami po ścianach, z drewnianą podłogą świecącą czystością, któryby i woskowaniem posadzki zawstydziła, ze stołami i stołkami, które jeszcze przodkom służyły; wielka izba czeladnia, zapalna komora, apteczka domowa: słowem nic tu nie wcisnęło się modnego, ani zagranicznego. Za domem piękny ogródek w grzędach z kwiatami, wesoło do świetlicy niewiast zagląda; lecz i tam nie ujrzysz innych roślin nad te, co matki nasze pielęgnowały: wyniosła malwa, żółta nasturcja, jesienne astry, ruta zielona, całą florę składa. A wśród nich miasto wytwornej altanki lub kiosku, poważnie rozpiera się sernik w kształcie gołębnika zbudowany, gdzie nadobna córka domu, te wyroby z nabiału składa, suszy, i następnie dochodem z nich rozporządza. Obszedłszy dziedzińce wszech stron ogrodzony, zarazem na obrzynki, wesela, i inne uroczystości wiejskie służy. Dalej stoi lamus murowany, tak zwany murowaniec, za nim szkli się spokojną wodą sadzawka, a w końcu z pomiędzy drzew wygląda góra Święto-Krzyska, iż dwiema bielejącemi się wieżami, prześliczny krajowi tworzy[25].
Brzustowa (Gmina Ćmielów)
Nazwa wsi zapisywana była w przeszłości jako Brzostowa, a dziś Brzustowa[26].
Pierwsza wzmianka o interesującym nas obiekcie pochodzi z dokumentu z 26 VIII 1371 r. Czytamy w nim, że sąd ziemski sandomierski na sesji w Opatowie rozstrzygając spór pomiędzy rycerzami: Wojtkiem z Wąworkowa a synami Pełki z Tudorowa, wydał swój Iwanowi i Pełce. Według jego postanowienia wspomniani dziedzice Tudorowa nie powinni przeszkadzać swoimi stawidłami i groblami, który zbudowali pod zamkiem Tudorów (castrum Tudorow) młynowi założonemu na rzece Opatówce w Karwowie, należącymi do wspomnianego Wojtka z Wąworkowa[27].
Obaj bracia występują w źródłach pisanych w następnych latach jako właściciele Tudorowa[28], jak sąsiedniego, parafialnego Włostowa[29]. Najciekawsza wzmianka źródłowa pochodzi z roku 1408, kiedy to Pełka piszący się z Włostowa podarował kościołowi Ćmielowie rolę z zaroślami we wsi Brzostowa (dziś Brzustowa), co poświadczył na dokumencie m.in. brat jego Iwon[30].
Jest to poświadczenie posiadania przynajmniej części praw kolatorskich do kościoła ćmielowskiego przez przedstawicieli rodu Janinów. Jak się wydaje, do 1406 r. przywilej ten należał do Gniewosza z Dalewic, a po jego śmierci doszło do zatargów na tle prawa do schedy po nim – w 1413 r. dokonano działu majątkowego, a następnie około 1425 r. główny spadkobierca Gniewosz z Dalewic i Ćmielowa sprzedał dobra ćmielowskie za sumę 1400 grzywien Janowi Podlodowa i Przytyka Podlodowskiemu, h. Janina. Wspomniany Jan Długosz w opisie parafii ćmielowskiej, że Ćmielów to wieś mająca kościół parafialny murowany z kamienia białego p.w. Najświętszej Marii Panny, którego opiekunem byli z dawna członkowie rodu Janina, ówcześnie zaś z rodu Dębno – Mikołaja Czajki z Nowegodworu. W innym miejscu, przy opisie dwóch prebend przy kolegiacie sandomierskiej – Jaszowskiej i Krzczonowskiej opisane zostały wsie parafialne – Jaszków i Krzczonowice. W pierwszej z nich wikariusze sandomierscy mieli dwa łany kmiece, z których czynsz roczny szacowany był na siedem florenów; z tychże łanów otrzymywali również dziesięcinę snopową wartości dwóch grzywien. Dziedzicem pozostałej części wsi był niejaki Sethegius Partherka herbu Oksza, z którego ról dziesięcina oddawana była biskupowi krakowskiego, a z ról folwarcznych kościołowi w Ćmielowie.
Wieś Krzczonowice miała siedemnaście ról kmiecych, z których osiem dawało dziesięcinę snopową prebendzie zwanej Krzcz, z pozostałych ośmiu łanów, karczmy, ogrodów i folwarku dziesięcina snopowa dawana była kościołowi w Szydłowcu (Ćmielowie). Dziedzicami tej wsi byli Mikołaj Czayka h. Dębno, Mikołaj Słysz h. Habdank i Bohdan Krampsky h. Janina. Na terenie wsi znajdował się dwór rezydencjonalny (praedium unicum militare)[31].
Od 1415 r. występuje w źródłach Pełka, może syn poprzedniego, piszący się z Tudorowa i Brzostowej[32]. Najciekawsza jednak wzmianka źródłowa pochodzi z roku 1408, kiedy to Pełka piszący się z Włostowa podarował kościołowi Ćmielowie rolę z zaroślami we wsi Brzostowa, co poświadczył na dokumencie m.in. brat jego Iwon[33]. Kościół ten jest murowany z kamienia białego p.w. Najświętszej Marii Panny, którego opiekunem byli od dawna członkowie rodu Janina, współcześnie zaś z rodu Dębno Mikołaj Czajka piszący się z Nowegodworu. W innym miejscu, przy opisie dwóch prebend przy kolegiacie sandomierskiej – Jaszowskiej i Krzczonowskiej opisane zostały wsie– Jaszków i Krzczonowice. W pierwszej z nich wikariusze sandomierscy mieli dwa łany kmiece, z których czynsz roczny szacowany był na siedem florenów; z tychże łanów otrzymywali również dziesięcinę snopową wartości dwóch grzywien. Dziedzicem pozostałej części wsi był niejaki Sethegius Partherka herbu Oksza, z którego ról dziesięcina oddawana była biskupowi krakowskiego, a z ról folwarcznych kościołowi w Szydłowcu (Ćmielowie). Krzczonowie miały siedemnaście ról kmiecych, z których osiem dawało dziesięcinę snopową prebendzie, szacowaną na od 10 do 12 grzywien, z pozostałych ośmiu łanów, karczmy, ogrodów i folwarku dziesięcina snopowa dawana była kościołowi w Szydłowcu (Ćmielowie). Dziedzicami tej wsi byli Mikołaj Czayka h. Dębno, Mikołaj Słysz h. Habdank i Bohdan Krampsky h. Janina. Na terenie wsi znajdował się dwór rezydencjonalny (praedium unicum militare)[34].
Po śmierci Janusza Ostrogskiego, dziedzica dóbr ćmielowsko-opatowskich, schedę po nim otrzymali jego niepełnoletni synowie oraz córka Eufrozyna. Została ona ożeniona w 1621 r. z Franciszkiem księciem Zasławskim, a po jego zgonie za (Władysława) Dominika Zasławskiego. Opiekunem jej małoletnich braci był wówczas Bolesław Boksa Radoszewski, opat świętokrzyski, który w 1627 r. dokupił do klucza wieś Brzostowa. Od tego też czasu zmaleje rola zamku ćmielowskiego – części majątku były przez opiekuna dzierżawione przeróżnym osobom, nie zainteresowanym jego utrzymaniem i rozwojem – w 1621 r. był nim Mikołaj Sługocki ze Sługocina rezydujący w dworze w Brzostowej. I tu właśnie przeniósł się nieformalnie, zarząd dóbr ćmielowskich. W właśnie momencie chyba zmienił się charakter zamku w Ćmielowie i dlatego należałoby naświetlić dzieje dworu w tejże właśnie miejscowości.
Po śmierci Jana Małachowskiego w 1762 r. dobrami ćmielowskimi dysponowała dożywotnio wdowa Izabela z Humnieckich Małachowska, która w 1777 r. zdecydowała się dokonać podziału majątku pomiędzy swoje dzieci. Dobra ćmielowskie otrzymał Antoni Małachowski, który wydzierżawił je swojemu bratu Jackowi, który otrzymał klucz bodzechowski. Antoni nie dotrzymał warunków umowy, i w ten sposób dobra ćmielowskie i bodzechowskie stały się własnością . Zarząd tego kompleksu umieszczony został w pałac w Bodzechowie, w którym przyjęty został król Stanisław August Poniatowski powracający z Ukrainy w 1787 r. wówczas zapewne przystąpiono do urządzenia na zamku ćmielowskim w 1802 r. browaru. Aktem spisanym w dworze radoszyckim Jacek hrabia Małachowski część majątku z Bodzechowem przekazał Gustawowi hrabiemu Małachowskiemu, wnukowi jego brata Mikołaja, a synowi Stanisława. Jacek hr. Małachowski zmarł w 1821 r. i pochowany na cmentarzu w Ćmielowie, zaś jego syn Jan w kilkanaście dni po nim.
Gustaw hr, Małachowski niezwłocznie po śmierci Jacka dokonał spisu z natury majątku. Rozpoczął się jednak proces sądowy z Franciszką hr. Karwicką, która przyjechała w kilka dni po śmierci brata i zamieszkała w dworze w Brzostwowej (porozumienie w tej sprawie zostało dokonane dopiero w 1830 r.).
Dziś z dworu nic nie pozostało….
Chocimów (Gmina Kunów)
Wieś od najdawniejszych czasów należała do rodu herbu Okszyców piszących się z Chocimowa[35]. W 1415r. biskup krakowski nabył od nich niektóre działy, dając w zamian sołectwo w Janiku. Inne działy skupił kardynał Zbigniew Oleśnicki. Po śmierci kardynała część działów nabył jego krewny Andrzej. Poza tym były jeszcze pola i ogrody należące do kilku właścicieli, z których najwięcej miał Grzegorz Chocimowski i inni; z wszystkiego co było własnością biskupa i szlachty oddawano dziesięcinę snopową i konopną kościołowi w Kunowie[36]. Jego bliskim zapewne krewnym był Marek z Chocimowa, który był obecny przed sądem sandomierskim w 1441r. przy oddaniu w dożywocie wsi Mianocice szlachcicowi Bartłomiejowi przez opata świętokrzyskiego[37].
W początkach XVI w. Chocimscy mieli majątki w całym województwie sandomierskim. W 1511r. król Zygmunt Stary przekazał Andrzejowi z Chocimowa podstolemu sieradzkiemu i jego następcom kopalnie rudy w Żelaznych Nogach w powiecie chęcińskim.
W 1578r. dziedzicem części wsi był Krzysztof Miękicki, należało do niego dwa łany, tenże miał jeszcze wieś Jeleniów w parafii Stara Słupa[38].
Od 1603r. do 1629r. dziedzicem Chocimowa był Mikołaj Oleśnicki, kasztelan małogoski, potem radomski, krakowski, starosta zwoleński, wreszcie wojewoda lubelski. Następnie od 1629r. do 1699r. dziedziczą Chocimów Dembińscy. Katarzyna Dembińska, wdowa po Stefanie Dembińskim dziedzicem Szwarszowic[39] wyszła za mąż za Stanisława Popiela, miecznika żydaczowskiego, chorążego i podwojewodziego sandomierskiego wnosząc wieś w wianie. Po śmierci Stanisława Popiela gospodarzył tu Konstanty także miecznik żydaczowski, stolnik wiślicki, ożeniony z Marianną Piegłowską; posiadał jeszcze wieś Czaple Wielkie. W 1756r. Chocimów odziedziczył jego syn Stanisław adiutant i szambelan JKM. W kilka lat potem był w posiadaniu Pawła Popiela, brata rodzonego Stanisława, żonatego z Konstancją hrabianką Komorowską, mianowanego w 1762r. chorążym chorągwi pancernej królewicza Fryderyka, potem stolnikiem wiślickim, chorążym wiślickim, kasztelanem małogoskim. Miał jeszcze Owczary, Czaple Wielkie, połowę Linowa, Ożarowa i Wyszmontowa. Król Stanisław August Poniatowski odwiedził Chocimów.
Paweł Popiel przekazał w 1807r. Chocimów synowi Konstantemu (sam kasztelan zmarł w 1809r.). Od 1839r. gospodarował tu Wacław Popiel ożeniony z Eweliną Łubieńską. W 1850r. majątek po nim wziął Ludwik, jego brat, zmarły w 1856r. Po jego śmierci majątkiem administrował brat Paweł Popiel, z pomocą sąsiada Władysława Jasieńskiego z Boksyc. Ludwik Popiel pochowany został w Kunowie. W 1863r. dobra Chocimów z folwarkami Śnieżkowice, Biechów, Oczkowice i Gaj należały do dzieci Ludwika: Antoniego, Marii, Józefa, Stanisława, Seweryna, Emilii i Michała. Ponieważ Stanisław i Seweryn zmarli bezpotomnie, majątek przeszedł na resztę dzieci. W 1874r. Chocimów z wymienionymi folwarkami otrzymał najstarszy syn Ludwika, Antoni (nie miał dzieci). To on zbudował obecnie istniejący murowany dwór.
W 1902r. Antoni Popiel sprzedał Chocimów Mieczysławowi Cichowskiemu, ten zięciowi Gustawowi Antoniemu Władysławowi Ośniałowskiemu[40]. Dwór znajduje się w otoczeniu parkowym[41].
Czajęcice (Gmina Waśniów)
Wieś występowała w 1508r. jako własność niejakiego Stanisława Czajęcickiego. W 1578r. wieś Czayenczicze w jednej części należała do Stanisława i Bernarda, posiadających ćwierć łana oraz również ćwierć łana posiadał niejaki Stanisław Kieskowski, w drugiej części Stanisław Ożarowski wspólnie z Janem Czajęcińskim mieli pusty 1¼ łana[42].
W 1827r. było tu 7 domów i 42 mieszkańców, w 1880r. 17 domów i 158 mieszkańców. W 1870 folwark Czajęcice miał 421 mórg powierzchni, z czego grunty orne i ogrody zajmowały 261 mórg, łąki 14, lasy 140, a nieużytki i place 6 mórg. Na folwarku były 4 budynki murowane i 5 drewnianych. Wieś Czajęcice miała 15 osad i 186 mórg gruntu. Na terenie zespołu dworskiego znajduje się budynek dawnego dworu z przełomu XVIII i XIX w. wzniesiony przez Tadeusza Reklewskiego. Jest to budowla murowana, parterowa, z wysuniętym gankiem. Po drugiej wojnie światowej zajmowany był przez szkołę, obecnie jest opuszczony[43]. Do rejestru zabytków wpisany został park dworski.
Częstocice (Gmina Ostrowiec Świętokrzyski)
Pierwsze wzmianki źródłowe o wsi Częstocice pochodzą z 2 poł. XIV wieku, kiedy była w rękach Michała i Paszka. Postęp osadniczy został przypieczętowany w 1418r., kiedy wieś została lokowana na prawie magdeburskim. W latach 1425-1447 należała do Mikołaja i Tomka. W 1462r. Częstocice należały do braci Jana i Mikołaja, i drodze podziału zostały podzielone na dwie części. Pierwszą z nich w 1496r. kupił Jakub Szydłowiecki, a wkrótce, w 1511r., także drugą jej część. Była to wieś dobrze zagospodarowana, w latach 1530-1531 w Częstocicach było 8 łanów, dwie karczmy oraz młyn o dwóch kołach. Następnie wieś wraz innymi osadami stała się składnikiem wiana i posagu Elżbiety Szydłowieckiej, która wniosła ją do domu Mikołaja Czarnego Radziwiłła. W rejestrze poborowym z 1578r. we wsi było osadzonych 14 kmieci na 7 łanach, 7 zagrodników z rolami, 4 komorników i rzemieślnik[44]. W 1589r. Częstocice stały się własnością Mikołaja Tworowskiego. W 1606r. kupił je książę Janusz Ostrogski. W inwentarzu z 1618r. wykazano we wsi osadzonych 12 kmieci, 20 zagrodników, kowala, tkacza oraz młyn o jednym kole. Znajdował się tu także drewniany dwór z folwarkiem.
Na terenie wsi, obecnie dzielnicy miasta Ostrowca Świętokrzyskiego znajduje się zespół pałacowy w otoczeniu parku, z eklektycznym pałacem z wzniesionym w latach 1887-1889 przez hrabiego Zygmunta Wielopolskiego. Od 1966r. mieści się w nim siedziba Muzeum Regionalnego w Ostrowcu Św.[45]
Czażów (Gmina Waśniów)
Wieś początkowo w zasięgu parafii w Waśniowie, a w 1362r. została przez biskupa Bodzantę przeniesiona do parafii w Chybicach[46]. Była wsią szlachecką do 1536r., kiedy została zamieniona na wieś klucza Koniemłoty przez Hieronima Łaskiego wojewodę sieradzkiego. W 1620r. opat klasztoru świętokrzyskiego Bogusław Radoszewski przekazał w dożywotnią dzierżawę Stanisławowi synowi Marcina Szczuckiego wsie Czażów i Skały. We wsi był więc folwark. W 1819r. wieś z folwarkiem przeszła na skarb państwa[47].
Na mapie Galicji Zachodniej zaznaczony jest na wschód od zabudowy wsi zespół folwarczny uformowany w czworobok.
Ćmielów (Gmina Ćmielów)
Nazwa osady zapisywana była jako: Scidlow (XIV w.), Sydlow (1372), Sczmyelow (1388), Ćmielów (od 1427r.). Erekcja kościoła parafialnego miała miejsce około 1313r.[48] Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia Matki Bożej, wymieniony został w latach 1325-1527r., jako położony na terenie archidiakonatu zawichojskiego. Parafia oszacowana została wówczas na 3 grzywny i płaciła 8 skojców 16 denarów świętopietrza, a wymieniana została również w kolejnych latach XIV stulecia[49].
J.Wiśniewski podaje jako właściciela wsi lub działu pod datą 1365 niejakiego Przecława, który miał proces z Katarzyną z Borowni o młyn na Kamiennej[50]. Z 1402r. i 1408r. pochodzą kolejne dokumenty dotyczące uposażenia parafii we wsi Szydłów – Szydłowiec, a więc łąki w Borowni i roli w Brzustowej, położone przy drodze z Opatowa do Ćmielowa. Pierwsza wzmianka o wsi Sydlow pochodzi z 1372r. kiedy sąd ziemski sandomierski potwierdził szlachetnemu Janowi plebanowi w Ćmielowie prawo posiadania karczmy oraz prawa odbierania dziesięciny z ról dworskich w Krzczonowicach. W sporze uczestniczyli Jan i Mikołaj, synowie Dobiesława zwanego Meczweczinus, dziedzice Krzczonowic[51].
Zapewne była fundowana przez właścicieli wsi. Pierwszym znanym z materiału źródłowego był Andrzej, heres de Cmyelow, występujący w 1372r.[52] W kolejnych latach obok Andrzeja pojawia się Krzesław[53]. Około 1388r. doszło do aktu sprzedaży zamku Sczmelow cum villis Sczmielow, ante castrum predictum Małoszyce i Lenarczyce in terra sandomir. za 6.000 grzywien, przez braci Marcina podczaszego oraz Mikołaja, podkomorzego dobrzyńskiego, Gniewoszowi z Dalewic, co poświadczyła królowa Jadwiga[54].
W 1413r. Dersław z Ćmielowa i Gniewosz z Dalewic brat Elżbiety dokonali podziału dóbr (Wiśniewski). W 1419r. występował Dersław i jego siostra Halszka, w 1421r. heres Dziersław de Sczmyelow (KDM IV, nr 1197), w 1423r. syn Anny, żony Gniewosza (ZOM V, nr 1330). W 1425r. Jan z Podlodowa dowodził, że Dersław z Kronowa kupił za 1.400 grzywien zamek ćmielowski ze wsiami. W tym samym roku Gniewosz z Dalewic oddał zamek ćmielowski ze wsiami Janowi z Podlodowa (Wiśniewski). W 1426r. występował Jakub de Cmyelow.
W opisie Jana Długosza, we wsi Schydlowyecz znajdował się murowany kościół p.w. NMP, którego prawo patronatu należało ex antiquo do rycerzy z rodu Janina i Dębno, Mikołaja Zawiszy Czajki z Nowego Dworu. W latach 1470-1480 wymienieni zostali posiadający swe działy w Ćmielowie: Bogdan Krępski h. Janina, Mikołaj Zawisza Czajka h. Dębno, Mikołaj Słysz h. Habdank[55].
W 1505r. król Aleksander zezwolił Jakubowi de Szydlovyec, skarbnikowi królewskiemu i staroście łęczyckiemu, lokowanie w jego wsi dziedzicznej Sczmyelowo w powiecie sandomierskim miasta Sczmelow, na prawie magdeburskim, naznaczając jarmark na św. Floriana i św. Jadwigę oraz targi w środę[56].
W 1509r. występował Jan Boszyczki, burgrabia zamku Sczemylow[57]. W 1510r. Mikołaj z Szydłowca odstąpił castrum Sczmyelov Krzysztofowi Szydłowieckiemu de Sczmyelow et de Magna Opatow, wojewodzie krakowskiemu, może raczej po 1511r. po śmierci syna[58]. Jako dziedzic Sczielowa występował w 1513r. kasztelan z Szydłowca. W 1529r. dziesięcinę snopową z Szmyelowa odbierało biskupstwo krakowskie; proboszcz parafii pobierał dziesięcinę z ról mieszczan i wójtostwa w Ćmielowie, z folwarku i niektórych ról kmiecych w Krzczonowicach, z folwarku i ról karczemnych w Grójcu, Brzustowej i Jastkowie, z folwarku w Glince, z ról wsi i z folwarku w Biedrzychowie, z niektórych ról kmiecych w Przepaści i Podgrodziu, czynsz z karczmy w Jastkowie i ról opuszczonej karczmy w Krzczonowicach./
Przed swoją śmiercią kanclerz Krzysztof Szydłowiecki zapisał swojej żonie Zofii z Targowiska wiano na zamku i mieście Ćmielowie wraz z wsiami: Częstocice, Nietulisko, Grójc, Wola Grójecka, Ostrów, Jędrzejów, Wodziradz, Przepaść, Jastków, Wolica, Wojnowice, Grocholice, Wszechświęte, Goździelin, Bogusławice, Szvczucice, Stoki, Podgrodzie i części Krzczonowic[59]. W dwa i pół roku po śmierci Zofii Szydłowieckiej, w 1559r. podzielono dobra ćmielowskie na trzy równe części.
W XVI w. Ćmielów był w rękach Tarnowskich, potem Janusza Ostrogskiego, następnie Władysława Dominika Zasławskiego, Aleksandra Janusza Zasławskiego, Dymitra Jerzego Korybuta Wiśniowieckiego, wojewody bełzskiego, hetmana wielkiego koronnego, Józefa Karola Lubomirskiego, starosty sandomierskiego, ks. Pawła Karola Sanguszki, marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego, a następnie jego syna Janusza Aleksandra Sanguszki.
W 1753r. dobra ćmielowskie nabył Jan Nałęcz Małachowski, kanclerz wielki koronny, starosta opoczyński. W 1787r. Antoni Małachowski sprzedał je Jackowi Małachowskiemu staroście radoszyckiemu (sam kanclerz mieszkał w Bodzechowie). Następnie jako dziedzic Ćmielowa i Bałtowa występował Jan z Dukli Małachowski. Po śmierci ostatniego Małachowskiego spadek przeszedł na córkę Jacka Franciszkę, żonę Krzysztofa Dunin Karwickiego, generała majora wojsk polskich i ich syna Kazimierza, kawalera maltańskiego. Później dobra ćmielowskie kupił hr. Pusłowski i hr. Scipio de Campo, a od nich przeszły na Druckiego–Lubeckiego i jego syna Aleksandra[60].
Zamek ćmielowski wzmiankowany był w 1510r. W latach 1519-1531 nastąpiło wzniesienie zamku przez Krzysztofa Szydłowieckiego herbu Odrowąż (kasztelana sandomierskiego 1509-1515, krakowskiego 1526-1532, kanclerza 1515-1532). Liber generoseos zwie siedzibę ćmielowską Arx hereditaria. Później zamek należał do Tarnowskich, Ostrogskich, Zasławskich, Wiśniowieckich, Sanguszków i Małachowskich. W 1657r. miała miejsce obrona zamku przez miejscową załogę – ludzi wycięto, kaplicę wysadzono w powietrze. W 1702r. zamek spalili Szwedzi i Kozacy[61], potem zamek został częściowo rozebrano. W 1905r. funkcjonowała na zamku łaźnia.
Miasteczko Ćmielów położone jest w północnej części Wyżyny Opatowskiej na prawym brzegu rzeki Kamiennej. Zamek znajduje się około 300 m na wschód od miasta na podmokłych łąkach w dolinie Kamiennej opływającej go od północy i wschodu. Teren zamku nie był badany archeologicznie, rozpoznania architektoniczne prowadzili A.Miłobędzki i A.Gruszecki.
Zamek powstał na miejscu (zapewne) wcześniejszej rezydencji. W XVI w. składał się z rezydencji położonej na wyspie otoczonej fosą i usytuowanej na przedzamczu zabudowy. Zachowane relikty zamku składają się z dwóch części: na wyspie wśród stawu i na tarasie zewnętrznym.
Pierwszy złożony jest z dwóch budynków na planach prostokąta wschodniego i zachodniego, połączonych od północy kaplicą, zbudowaną w czasach Krzysztofa Szydłowieckiego, a konsekrowaną w 1535r. Składała się z prostokątnej nawy i wielobocznego prezbiterium zwróconego na północ. Rolę kaplicy spełniało przyziemie, na piętrze znajdowało się pomieszczenia mieszkalno-reprezentacyjne. Kaplica pod wezwaniem Św. Trójcy, Wniebowzięcia Matki Boskiej, św. Anny i św. Krzysztofa, restaurowana była w 1773r., do dziś zachowały się resztki polichromii.
Na zewnątrz stawu, na przedzamczu zachowało się długie prostokątne skrzydło południowe zakończone wąskim skrzydłem zachodnim. Elementy te, być może również skrzydło czy też kurtyna wschodnia, okalały obszerny dziedziniec, zamknięty od północy stawem. We wschodniej części skrzydła południowego mieściła się wysunięta z lica muru trzykondygnacyjna wieża bramna sklepiona kolebką w przyziemiu, górne kondygnacje oprócz walorów obronnych były użytkowane jako pomieszczenia mieszkalne. Nad bramą umieszczona była kamienna tablica z datą 1531r. w renesansowym obramieniu.
W ciągu XVII w. rezydencję otoczono narysem bastionowych fortyfikacji ziemnych, z których zachowały się wyraźne ślady kurtyn i trzech bastionów, bastion południowo-wschodni został całkowicie zniszczony, zaś w południowo-zachodnim zachowały się ślady murów.
Zamek był wielokrotnie przebudowywany i restaurowany, w czasie potopu zniszczony przez Szwedów. Duże partie murów rozebrano w 1702r., wtedy też zniwelowano umocnienia miasta. W późniejszym czasie na podzamczu umieszczono browar, łaźnię, stał też podobno wiatrak.
Zamek mógł wznieść Jakub lub Mikołaj Szydłowiecki, Krzysztof go tylko powiększył w latach 1519-1529. (arch. Bartłomiej Berecci lub Benedykt S…,). Murowany z kamienia z przedziwną sztuką, zbudował zamek z portykiem z szeregiem komnat mieszkalnych i reprezentacyjnych. Ściany sufity i fasadę budynku pokrywała wspaniała dekoracja malarska, chyba gdańskiego malarza Piotra. Około zamku spacery, czyli do leżącego obok stawku z wysepką pośrodku połączoną mostkiem, czy do malowniczej pergoli tonącej w zieleni powojów skąd malownicze widoki na okolicę[62].
Według ZAiBwP[63] w Ćmielowie znajdowały się: ruina zamku dat. 1519-32, przebudowanego min. W 1 poł. XVII w., częściowo rozebrany ok. 1800r., częściowo przebudowany na łaźnię 1905r.; ruina kaplicy Św. Trójcy, Wniebowzięcia MB, św. Anny i Krzysztofa, murowana, ok. 1528r., remontowana 1773r. Jeszcze Sobieszczański widział ruiny całej kaplicy zbudowanej z cegły, jednonawowej, w stylu gotyckim, z trzema ostrołukowatymi oknami, wnętrze było polichromowane – wokół ścian na wysokości 1,10 m biegł czerwony pas, poniżej niego zawieszano żółto-zielone opony, nad nimi postacie świętych lub sceny z Pisma .. Podobne draperie malowane też w dalszej części nawy głównej. W ołtarzu głównym obraz przedstawiający Wniebowzięcie NMP, które w 1901r. było umieszczone w kościele miejskim. Długość nawy do filarów na których zapewne łuk triumfalny – 3,8 m., od filarów do końca 6 m, szerokość nawy 4,74 m); -ruina budynku przedzamcza z wieżą bramną, murowane 1519-1531, przebudowane ok. 1800r. i 1905r.; -fortyfikacje z pozostałościami bastionów ziemnych z 1 poł. XVII w.[64].
Garbacz (Gmina Waśniów)
W opisie Jana Długosza (1470-1480), wieś Gramboczyce et Garbacz w parafii Momina należała do biskupów lubuskich. W Garbaczu były nowo zasiedlone łany kmiece, dwie karczmy z rolami oraz jeden specjalnie potraktowany łan, z którego dziesięcina oddawana była kościołowi w Mominie[65]. W 1508r. był własnością Andrzeja Winiarskiego h. Trąby oraz Andrzeja Zawiszy h. Przyrowa. W latach 1518-1532 właścicielem został kanclerz Krzysztof Szydłowiecki, a w 1578r. Mikołaj Czarny Radziwiłł[66]. Z końcem XVIII w. (1785), właścicielem wsi był Maciej Dobrzański, miecznik pilzneński, z małżonką Franciszką z Romerów[67].
Na mapie Galicji Zachodniej zaznaczony został zespół dworski na południowy wschód od zabudowy wiejskiej. Składał się na nią prostokątny w rzucie budynek dworu stojący samodzielnie od strony północnej. Po obu stronach prostokątnego dziedzińca stały dwa niewielkie budynki. Miejsce to otwierało się w kierunku regularnego założenia parkowego o dwóch kwaterach, opadające w kierunku przepływającej rzeczki Kamionki. Na osi dworu znajdowała się niewielka sadzawka. Od strony południowej dworu stały zabudowania zgrupowane w czworokąt, zapewne mieszczące wozownie. Folwark znajdował się po stronie zachodniej.
W połowie XIX w (ok. 1846r.), osiadł w Garbaczu sławny filozof Józef Gołuchowski (zm. w 1858r.) wraz z żoną Magdaleną[68]. W obecnej chwili na terenie dworskim ochroną prawną objęte jest tylko założenie parkowe[69].
Gromadzice (Gmina Bodzechów)
W opisie Jana Długosza na terenie wsi Gromadzice, położonej w parafii Szewna, znajdowały się folwarki rycerskie należące do: Mikołaja, Jana Michała, Marcina, Wojciecha, Strasza, Urbana i Sylwestra, h. Wieniawa. Z ról dworskich dziesięcina snopowa i konopna oddawana była kościołowi w Szewnej[70]. Przedstawiciele rodu Wieniawa występowali jeszcze w 1473r., lecz już w 1530r. właścicielem wsi był Hieronim Hynek h. Habdank, a w 1578r. działy jakieś mieli Hieronim Gromadzki i Jakub Szwarzyszowski h. Nałęcz[71].
Na mapie Galicji Zachodniej z około 1804r. zaznaczony został zespół dworski na zachód od ówczesnej zabudowy wsi w postaci alkierzowego (zapewne) dworu, z regularnym w zarysie parkiem od strony zachodniej, którego granice wyznaczał niewielki strumień. Zabudowa folwarczna znajdowała się w kierunku północnym od zespołu dworskiego. Dwór położony był w mocno zróżnicowanym i niezwykle malowniczym terenie lessowym, lekko falistym, pokrytym parowami i skarpami. W połowie XIX w. właścicielem wsi był Wyszyński, a następnie Aleksander Bełdowski, a po jego śmierci córka, Paulina Dobiecka herbu Ostoja, pozostając w tej rodzinie przez kolejne lata.
Na miejscu dworu wybudowano w 1946r. szkołę podstawową, w obrębie dawnego zespołu dworskiego zachowały się ruiny stodoły, obór i zabudowań gospodarskich. Ochroną prawną objęty został park o powierzchni około 1,5 ha, z okazami starodrzewu lipowego i kasztanowego oraz z kapliczką pochodzącą z przełomu XIX i XX wieku.
Grzegorzowice (Gmina Waśniów)
W opisie Jana Długosza (1470-1480), wieś Grzegorzowice posiadała własny kościół p.w. Jana Chrzciciela. Właścicielem wsi był Mikołaj Chrząstowski h. Kościesza, a poprzednio Nawój z Grzegorzowic h. Topór[72]. W 1508r. jako właściciele wsi występują: Stanisław Mroczek oraz Wilhelm Skrzantka h. Radwan. W 1530r. stanowiła własność Jakuba Ożarowskiego, w 1577r. Stanisława Ożarowskiego, a następnie w 1588r. Jakuba Ożarowskiego h. Rawicz[73].
Na mapie Galicji Zachodniej (1804), zaznaczono na zachód od kościoła dwa zespoły folwarczne uformowane w czworokąt. Na terenie wsi znajdują się pozostałości zespołu dworskiego w otoczeniu parku będącego pod ochroną prawną.
Jeżów (Gmina Waśniów)
Wieś przed 1147r. została nadana przez komesa Mikora, krewnego Piotra Włostowica z rodu Łabędziów opactwu kanoników regularnych św. Augustyna w Trzemesznie. Położona jest obok starego ośrodka kościelnego w Waśniowie, należącego w tym czasie do panującego. Wdowa po Bolesławie Krzywoustym, księżna Salomea przekazała Waśniów z kościołem parafialnym, targiem i karczmą klasztorowi w Trzemesznie[74]. W latach 1325-1327 występował Jan, zakonnik św. Augustyna gubernator bonorum in Wasnow[75]. W 1386r. Krzysztof i Wojsław z Jeżowa za 100 grzywien sprzedali wieś Jeżów klasztorowi w Trzemesznie[76]. W 1578r. część wsi posiadał Mikołaj Socha, zaś większa część wsi należała do klasztoru świętokrzyskiego[77].
Kosowice (Gmina Waśniów)
W 2 połowie XIV w. wzmiankowano kilkakrotnie właściciela Kossowic. Na przełomie XIV i XV w. wieś stanowiła własność Janusza[78]. Wieś Kossowycze posiadłość rycerza Marcina Michowskiego h. Rawa i brata w opisie Jana Długosza położona była w parafii w Mominie, We wsi znajdowały się: osiem łanów kmiecych, dwie karczmy z rolami, jedna zagroda z rolą, z których dziesięcinę oddawano prepozytowi kieleckiemu. Stał we wsi dwór (item praedium est ibi unicum militare), z którego ról dziesięcina oddawana była kościołowi w Mominie[79].
W latach 80-tych XIX w. „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego” wymienił miejscowość pod nazwą Kossowice jako wieś i folwark w powiecie opatowskim, gminie Boksyce w parafii Momina. Miejscowość była ośrodkiem dóbr, w skład których wchodziły wsie: Kosowice, Broniszowice, Miłkowska Karczma i Strzyżowice, przysiółek Wrzosy oraz folwarki Kosowice i Broniszowice. Folwark Kosowice miał łącznie 1.382 morgi powierzchni, w tym: 551 mórg gruntów ornych i ogrodów, 15 mórg łąk, 6 mórg pastwisk, 771 mórg lasu oraz 39 mórg nieużytków i placów. Było tam wówczas 6 budynków murowanych i 23 drewniane[80].
Wspomniane średniowieczne założenie rezydencjonalno-obronne należałoby lokalizować w zgodnie mapą z 1914r. – dwór zaznaczony został w północnej części zabudowy wsi, w bezpośredniej bliskości rzeki. Potwierdza to również wcześniejsza mapa Galicji Zachodniej (1804) – zespół dworski tworzą dwie grupy budynków. Pierwszy położony bliżej strumienia, złożony jest z czterech budynków ustawionych w kwadrat. Zaznaczono dwie drogi dojazdowe prowadzące od strony zabudowy wsi i do szosy ostrowieckiej. Nieco na zachód znajduje się drugi, analogiczny zespół budynków; na północ od niego zaznaczony został stojący osobno pojedynczy prostokątny w narysie budynek.
Autorowi udało się dotrzeć do inwentarza wsi Kosowice z 1618r.[81] Zespół dworski przedstawiał się w następujący sposób: głównym budynkiem zespołu był dwór na kopcu otoczonym stawem. Prowadził do niego drewniany most z poręczem i balasami toczonemi. Pośrodku mostu znajdował się ganek z podnoszonym mostem na dwóch łańcuchach, dwoma wrzeciądzami i ze skoblem. Wejście do dworu poprzedzała sień, w której były drzwi malowane, okien cztery, posadzka ceglana, komin murowany i dwa piece. Dalej, po otwarciu kolejnych malowanych drzwi, wschodziło się do izby stołowej z ceglaną posadzką i zapewne drewnianym stropem, oświetlonej przez sześć okien. Wnętrze ogrzewane było przez piec kaflowy i kominek murowany, a wyposażenie stanowiły: szafa, stół i ławy. Dalej przez malowane drzwi wchodziło się do komnaty, oświetlonej dwoma oknami, z drzwiami do pomieszczenia ustępowego. Dalej była izdebka oświetlona dwoma oknami, w której był piec i kominek murowany, ławy ustawione wkoło. Z tej prowadziły drugie drzwi malowane do sieni, do której przytykał alkierzyk z czterema oknami.
Sień mniejsza, do której prowadziły z wielkiej sieni drzwi malowane miała dwa murowane kominy. Izdebka z tej sieni, drzwi malowane, piec zielony, kominek murowany, stół, ławy w koło, okien trzy. Izdebka druga z tej izdebki, drzwi malowane, okien 2, piec i kominek murowany, drugie drzwi do sieni malowane, trzecie drzwi do miejsca ustępowego.
Izba naprzeciwko stołowej z sieni drzwi malowane, okien 2, piec, komin, ławy wkoło, posadzka ceglana. Komora, piec z kominkiem , posadzka ceglana.
Dom od grobli, gliną oblepiony, kominów dwa. Wewnątrz po lewej izdebka, w niej piec nowy, kominek murowany, ławy wkoło, stół, okien 2. Izdebka druga naprzeciwko, piec zielony, kominek murowany, okien dwa. Komora, okno 1. Komora z izdebką bez okna. Komora druga podle niej.
Stajnia podle komory, przed nią ganek nakryty daszkiem pokrytym gontem. Budowanie po drugiej stronie naprzeciwko pod dużym dachem z dwoma kominami. Przed którym budowaniem ogrodzenie balasami otoczone z furtką.
Kuchnia nad stawem od folwarku, w niej komin lepiony, okien 2, podle niej furtka, schodek do wody. Piekarnia wedle kuchni, okien 2, izba biała w kuchni. Z sieni wchód na górę gdzie schowanie. Z sieni drzwi na podwórze. Podle izdebki komór 3.
Wozownia pod tymże dachem. Piwnica w podwórzu niewielkim lochem. Parkan przez całe podwórko z balasami gontami pobity, wielkie wrota od sadu, wrota od grobli. Wrota ku folwarkowi. Brona od pola, na niej na górę wchód pod dach, gdzie komora wielka. Parkan wkoło dworu gontami pobity.
Folwark ogrodzony, wrota na dół ku stawu. Dom gospodarski z białą izbą – 4 okna, piekarnią – 2 okna, komora, na górze schowanie. Ganek przed domem. Kurnik, sernik, pod starym sernikiem piwnica murowana, dalej ogród warzywny, obora, wołownia, gumno stare i nowe. Na stawie młyn.
Kunin (Gmina Waśniów)
Na mapie Galicji Zachodniej zaznaczony został w północnej części wsi zespół dworski, oddzielony od zabudowy wsi drogą wiejską. Złożony był z prostokątnego budynku dworu, usytuowanego prostopadle do linii dłuższej prostokątnego stawu. Na zachód znajdowały się dwa mniejsze budynki, a na północ zabudowa folwarczna. Obecnie na tym terenie rejestr zabytków obejmuje założenie parkowe.
Kunów (Gmina Kunów)
Pierwsza wzmianka o Kunowie ma pochodzić z roku 1186r., kiedy biskup krakowski Fulko toczył spór z okolicznym rycerstwem o wieś Kunów. Rozwiązanie problemu znalazł jeden z następców, biskup krakowski Wisław Kościelecki (1231-1242), który zakupił jeszcze przyległą do Kunowa wieś Bukowie dając za nią 60 grzywien srebra, 6 wołów i konia[82].
Wsie należące do biskupów krakowskim w tym rejonie skupione zostały wokół wsi Kunów, gdzie umieszczony został zarząd dóbr ziemskich, którymi zarządzał włodarz[83]. W dotychczasowej literaturze dwór biskupów krakowskich w XIII w. był trzykrotnie niszczony w ciągu tego stulecia i wskazywano na jego lokalizację na terenie dworskim, czyli na północ od kościoła parafialnego na sąsiednim w stosunku do kościoła wzniesieniu, w miejscu dawnej austerii, później wikarówki[84]. Na południe miasta znajduje się wyniosłe wzniesienie zwane Gródek, przez które poprowadzona została droga lokalna do wsi Bukowie. Jak dotąd nie zanotowano w tym rejonie żadnych form ziemnych. Jego zniszczenia w 1241r. mieli dokonać Tatarzy, następnie w 1244r. wojska Konrada Mazowieckiego[85].
Pierwsza bezpośrednia wzmianka o siedzibie biskupiej w Kunowie pochodzi z czasów biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa (1266-1292). Był on przeciwnikiem politycznym panującego po śmierci w 1279r. Bolesława Wstydliwego księcia sieradzkiego i sandomierskiego Leszka Czarnego. Przypuszczalnie z rozkazu księcia rycerze Otton i Żegota z rodu Toporzyków dokonali pojmania i uwięzienia biskupa w dworze kunowskim[86]. W 1311r. książę Władysław Łokietek w tymże dworze uwięził biskupa krakowskiego Jana Muskatę[87].
Biskup Paweł ufundować miał w Kunowie kościół parafialny, który wzniesiony został zapewne w tym samym miejscu co obecny[88]. Teren parafii obejmował wsie, które w XV w. wchodziły w skład klucza kunowskiego, a mianowicie: Bukowie, Doły, Godów, Janik (Jamnik), Kałków (Kołków), Krynki, Kunów, Nietulisko, Szewna (Siewna), Udziców, część Chocimowa, Rudka (Ruda), Wierzbie (czyli Zbigniewice) i Wióry (Wiry)[89]. Sam Kunów lokowany był przed 1412r. w innym niż obecnie miejscu, może na lewym brzegu Kamiennej jak chce tradycja[90].
O dworze kunowskim źródła wspominają w 1354r., kiedy przebywał w nim biskup krakowski Jan Grot wraz z kancelarią[91], w 1412r. biskup Piotr Radoliński w Kunowie wydał przywilej Piotrowi na sołectwo w Janiku[92]. W 1413r. przebywał tu na łowach król Władysław Jagiełło[93]. W opisie Jana Długosza piękny dwór kunowski z folwarkiem, jak i miasto, ufundował biskup Zbigniew Oleśnicki (1423-1455)[94]. Przebywał w Kunowie również bp Jan Gruszczyński[95].
W roku 1467r. król Kazimierza Jagiellończyk wydał przywilej przenoszący Kunów z wiejskiego na prawo miejskie[96]. Akcja osiedleńcza została wkrótce przerwana przez najazd Tatarów w 1502r. Według rejestrów poborowych z lat 1506-1510 traktowano go jako wieś z łanami kmiecymi, młynami i karczmami[97].
Na XVI wiek przypada rozwój górnictwa i hutnictwa w kluczu kunowskim podnoszącego dochody biskupa[98]. W 1535r. na prośbę biskupa Piotra Tomickiego (1525-1535) król wydał zezwolenie na lokację miasta na prawie magdeburskim, wybudował również nowy dwór w Kunowie[99]. O jego istnieniu przekonuje nas dokument biskupa Piotra Myszkowskiego z 1579r. dotyczący prawa wrębu w lasach biskupich dla mieszczan kunowskich, wydany w miejscowym dworze[100].
Na dworze kunowskim mieszkał starosta zarządzający wszystkimi dobrami znajdującymi się w kluczu kunowskim, który pełnił również rolę sądu odwoławczego w stosunku do sądu wójtowskiego. W końcu XVIII w. starosta Kazimierz Przanowski wydał wyrok w sprawie Marcina Pełkowicza, który ubliżył wójtowi. Z wyroku tego pochodzi wzmianka o piwnicy w dworze kunowskim[101].
Podczas pobytu wojsk szwedzkich w mieście w 1656r. spłonął również dwór biskupi[102]. Odbudowany w 1670r., ale chyba w innym już miejscu, na skarpie rzecznej. Był to budynek drewniany, zbudowany na planie prostokąta. Tu wystawiony był dokument biskupa Jana Małachowskiego z 1682r. Dom, gdzie dwór szynkował kupiła parafia i mieszkał w niej wikary i organista[103].
Milejowice (Gmina Waśniów)
Wieś leżała w parafii Momina. W 1379r. królowa Elżbieta przeniosła wsie Milejowie, Mistrzowice i Nieczuje swoją część Andrzejowi z Kościejowi, Helena wdowa po Tomku sprzedała za 200 grzywien Andrzejowi z Kościejowi swoją czwartą część Milejowic. W 1419r. król Władysław Jagiełło przeniósł na prawo średzkie wsie Milejowie i Zagórzyce należące do Mikołaja Oglandowskiego i Michała Gładkiego z Milejowic. W 1420r. Andrzej z Milejowic sprzedał za 400 grzywien Stanisławowi z Żernik 3 części Milejowie. Należące do rycerza Macieja ze Śnieżkowic, kanclerza dobrzyńskiego i jego synowców, braci Jana i Tomisława na prawo średzkie[104]. W 1417r. tenże Jan ze Śnieżkowic sprzedał za 300 grzywien.
W 1438r. Jan z Milejowa rozgraniczył swoje dobra z Stanisławem Żernickim. Jan Milejowski otrzymał ogród koło swego dworu razem z sadem i pastwiskiem. W 1440r. mniejsza część należała do braci Piotra i Mikołaja h. Jastrzębiec. W 1440r. klasztor świętokrzyski kupił 3 części Milejowic należące do Stanisława Żernickiego. W latach 1470-1480 opat świętokrzyski kupił inną część wsi od Żernickiego i Bogusławskiego[105].
W 1578r. w części wsi należącej do Jana i Piotra Milejowskich był 1 łan ziemi i 3 zagrodników, w części należącej do klasztoru świętokrzyskiego 1 łan, 3 kmieci, 3 zagrodników i 5 komorników bez bydła[106].
Miłków (Gmina Bodzechów)
Wieś z końcem XV w. należała do rodziny Miłkowskich, w 1508r. tylko jej część posiadał Jakub Miłkowski. W 1578r. Miłków w parafii Szewna posiadał Hieronim Chocimowski mając półtora łana ziemi i Jakub Miłkowski z 3 łanami[107]. W 1591r. dziedzicem był Jan Chocimowski.
Na terenie wsi notowany był zespół dworski złożony z następujących elementów: dwór I, obecnie kaplica i punkt katechetyczny, murowane, pocz. XIX(?), częściowo rozebrany, remont. i adaptowany ok. 1950r.; dwór II, drewniany, ok. 1850r., częściowo rozebrany; ogrodzenie z 2 bramkami, murowane w XIX w.; pozostałości parku z XIX w.
Na terenie wsi Miłków znajduje się pozostałość po średniowiecznej siedzibie biskupów krakowskich, w formie tzw. gródka stożkowatego (stan. arch. nr rej. 811/86), stanowisko archeologiczne tożsame, jak się przyjmuje, z wzmiankowanym w literaturze dworem w Szewnej[108]. Badania archeologiczne przeprowadzone w latach 70-tych XX w. ujawniły istnienie gródka i reliktów drewnianej wieży mieszkalnej. Obiekt został datowany na przełom XIII i XIV w., Prawdopodobnie został spalony na pocz. XIV w. W wyniku przeprowadzonych wstępnych badań archeologicznych ustalono, że grodzisko ma kształt wybitnie regularny – owalny w części zachodniej, w części wschodniej rozszerzający się o niby specjalnie uformowane narożniki – zbliżając się kształtem do trapezu. Fosa z trzech stron w części północnej zakończona wąwozem. Ustalono wstępnie, że materiał pozyskany w trakcie badań pochodzi z przełomu XIII i XIV w. stąd funkcjonowanie gródka było krótkie. Znaleziono fragment polepy, ślady po spaleniu, słupy, fosę[109].
Mirogonowice (Gmina Waśniów)
W opisie Jana Długosza właściciele wsi rycerskiej Mirogonowice z ról dworskich dawali dziesięcinę snopową i konopną kościołowi parafialnemu w Waśniowie, a z łanów kmiecych biskupstwu krakowskiemu[110]. W 1508r. wieś była podzielona między Jana Wolskiego, dziedzica wsi Jeżów i Andrzeja Nagórskiego. W 1578r. znajdowała się w parafii Waśniów i była własnością Stanisława i Andrzeja Mroczków, posiadających razem pół łana i 3 zagrody oraz urodzonej Piroczkiej, która posiadała półtora łana i jednego zagrodnika[111]. Na terenie wsi znajdował się zespół dworski datowany na koniec XVIII w., obejmujący: dwór drewniany, spichlerz murowany i lamus otoczony parkiem[112].
Mychów (Gmina Bodzechów)
Nazwa wsi Mychów zapisywana była jako Michow i pochodzi od osobowego Mich, Mych[113]. Po raz pierwszy nazwa wsi, w której umiejscowiony został okręg parafialny, w prepozyturze kieleckiej wzmiankowana była w 1326r.[114] Kościół parafialny według nie potwierdzonej wzmianki z 1597r., wzniesiony został z inicjatywy biskupa krakowskiego Wisława[115]. W spisie świętopietrza szacują uposażenie kościoła w Mychowie na dwie grzywny, z czego płacono 15 skojców i 18 denarów[116].
Według S. Kołodziejskiego, powstanie wsi Mychów należałoby odnieść do osoby protoplasty rodu Warszowiców, Warsza. Twórcą kompleksu dóbr ziemskich położonych w pobliżu dzisiejszego Ostrowca Świętokrzyskiego był Warsz. W źródłach pojawił się w 1252r. jako miecznik sandomierski[117], później pełnił funkcję stolnika sandomierskiego (1256-1258), kasztelana lubelskiego (1259-1268), wojewody sandomierskiego (1262-1269) i najwyższy urząd, kasztelana krakowskiego (1270-1282)[118]. W opisie Jana Długosza parafia była jednowioskowa[119], w 1529r. należały do niej trzy wioski Mychów, Biechów i Kaliszanka[120].
Nietulisko (Gmina Kunów)
Wieś Nietulisko można lokalizować w miejscu obecnego Nietuliska Fabrycznego, u wylotu doliny, którą płynie rzeka Świślina. Biskup krakowski Florian z Mokrska (zm. 1380), nazywa Nietulisko wsią swoją, czyli biskupa krakowskiego, z której ról oddawano dziesięcinę[121]. Obok była wieś przez niego założona Tworzyjanowice. W czasach Jana Długosza (1470-1480), nie zanotowany został żaden obiekt dworski. We wsi było osiem łanów kmiecych, jedna zagroda z rolą, cztery karczmy z rolami, z których dziesięcina oddawana była biskupstwu krakowskiemu. Nie było folwarku ani sołectwa, na rzece Świślinie stał młyn[122]. W 1578r. wieś Nietulisko Wielkie należy do biskupów krakowskich, było tu 8 łanów, zagroda, 4 karczmy z rolami, a dziesięcina oddawana była kościołowi w Kunowie[123]. Do Sejmu Wielkiego wieś należała do klucza kunowskiego biskupstwa krakowskiego.
Nietulisko Małe (Gmina Kunów)
W 1369r. król Kazimierz Wielki na prośbę Mikołaja, plebana w Kunowie, uwolnił mieszkańców nowo lokowanej wsi Tworzyjanowice od ciężarów na rzecz państwa na okres 30 lat. Wieś tą założył biskup krakowski Florian z Mokrska u ujścia rzeki Świśliny do Kamiennej[124]. Jako jej lokalizację można przyjąć miejsce obecnej wsi Nietulisko Małe, której zabudowa znajduje się nad rzeką Świśliną.
W opisie Jana Długosza wieś Nietulisko opisana jest dwukrotnie. Raz jako wieś należąca do biskupów krakowskich, a drugi raz w innym miejscu, jako własność biskupów lubuskich. Kiedy stali się oni właścicielami tego terenu – jak dotąd nie wiadomo. Może stała się ekwiwalentem strat, jakie poniosło biskupstwo lubuskie ze strony biskupstwa krakowskiego? W tym czasie we wsi tej (Nyetholyczsko) wymieniono 5 stajań rozległości, 2 karczmy, zagrodę oraz młyn na rzece Świślinie[125].
Grunty wsi Nietulisko Małe sąsiadowały od strony północnej ze wsią Nietulisko (Duże), a od południa z gruntami miasta Kunów. Przed 1428r. na gruncie miejskim została zbudowana tama w przewężeniu doliny Kamiennej z inicjatywy kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. Na tamie tej stanął młyn zwany Stawowy, woda w stawie zwanym Kardynał zalała pola i łąki należące do biskupa lubuskiego. Doszło wówczas do sprawy sądowej i ogłoszenia wyroku tej w sprawie pomiędzy biskupem lubuskim Krzysztofem a biskupem Zbigniewem Oleśnickim[126]. Sprawa została załatwiona polubownie przez następnego biskupa Tomasza, który nadał biskupom lubuskim na zawsze dziesięcinę z Rzuchowa, która została następnie sprzedana za 50 florenów Janowi i Jakubowi z Bodzentyna, kanonikowi opatowskiemu[127]. Wówczas to mogło być również nadanie ziemskie w postaci wsi Tworzyjanowice oraz góry kamiennej z zamkiem obronnym[128].
Góra ta oblana jest obecnie z trzech stron wodami rzeki Kamiennej. W celu realizacji zamierzenia biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, wzniesiono tamę ziemną łączącą wspomnianą górę z wzniesieniem po drugiej stronie rzeki. Po grobli poprowadzona została droga, prowadząca z Iłży przez Małachów, dalej do Boru Kunowskiego i Kaplicy (z murowanym budynkiem kaplicy i niegdyś z pustelnią, wzniesionymi przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego), w tym rejonie położona była wieś biskupia Zbigniewie z karczmą biskupią.
Wspomniana osada Małachów była założona zapewne przez biskupa krakowskiego Małachowskiego jako kuźnica żelazna, wzmiankowana w 1695r., a leżąca na gruncie należącym do dworu kunowskiego[129]. Zachodnia część wzniesienia została odłączona od reszty na wysokości drogi i przyłączona do wsi Nietulisko Małe jeszcze w połowie XV w. Przed połową XIX w. teren ten posiadał sołtys wsi Nietulisko Małe, który rozkopał znajdujące się na kulminacji wzgórza wzniesienie w poszukiwaniu skarbów. Wykopał jak wiadomo, kilka urn, jak opisuje to w swojej wycieczce F.Sobieszczański[130].
Na tym właśnie terenie, pierwotnie należącym do kunowskiego dworu (przed 1428r.), znajduje się pozostałość założenia obronnego w postaci owalnego nasypu ziemnego[131]. W 1514r. wieś stanowiła własność zakupionych od biskupa lubuskiego dóbr opatowskich. W 1578r. Nietulisko Małe było w rękach księcia Ostrogskiego, w której były 4 łany powierzchni[132].
Wzgórze znajduje się po wschodniej stronie istniejącego dziś budynku gospodarczego. Ma dość regularny kształt wydłużonego owalu. Po zachodniej stronie znajduje się rzeka Kamienna (platou 32 x 85 m oraz niewielkie przewężenie, nasyp w części północnej 15 x 33 m). Na terenie grodziska wczesnośredniowiecznego występuje materiał z XVI-XVII w.[133]
Nosów (Gmina Waśniów)
W 1190r. właścicielem Nosowa był Dzieżko, brat biskupa płockiego, który podarował Nosów, Piotrów i Kotarszyn klasztorowi premonstrateńskiemu w Busku[134]. W opisie Jana Długosza (1470-1480), wieś Nossow położona była w parafii Waśniów i należała do klasztoru w Busku. We wsi było 12 łanów kmiecych, dwie karczmy z rolami, trzy zagrody z rolami oraz młyn; dziesięcina snopowa oddawana była biskupstwu krakowskiemu. We wsi wymieniony został dwór (curia) należący do klasztoru[135]. Klucz nosowski w 1508r. był trzymany przez Stanisława Gnojeńskiego[136].
Podgrodzie (Gmina Ćmielów)
Na terenie wsi znajdują się ruiny zamku datowanego na pierwszą połowę XIV w.[137] Zamek powstał na terenie parafii ćmielowskiej, której początek datujemy na rok 1313. Nazwa miejscowości pojawiła się po raz pierwszy w 1497r. w związku z nadaniem jej notariuszowi królewskiemu Janowi Chlewiczeskiemu z rodu Odrowążów[138].
Przeuszyn (Gmina Ćmielów)
W miejscowości tej znajduje się zespół dworski[139], na który składają się dwór, budynek gospodarczy, rządówka i park.
Roztylice (Gmina Waśniów)
W opisie Jana Długosza (1470-1480), wieś Rostilicze należała do Nagórskiego. We wsi były wymienione łany kmiece, z których dziesięcinę snopową i konopną oddawano kościołowi i plebanowi w Waśniowie[140]. W 1508r. wieś należała do Mikołaja Sochy posiadającego ćwierć łana i dwie zagrody oraz Floriana Sapińskiego, który dysponował połową łana oraz jednym zagrodnikiem[141].