ZAMKI W POLSCE

Album niestrudzonego wędrowca


Napoleon Orda zjeździł ze szkicownikiem całą niemal dawną Rzeczpospolitą, odwiedzając miejsca historyczne, zamki, rezydencje magnackie i dwory szlacheckie, kościoły i klasztory. Wiele z nich istnieje już tylko na jego rysunkach


Zamek w Mirze, zbudowany przez Jerzego Illinicza w końcu XV w.

Białopole. Kościół wzniesiony przez Wincentego Tyszkiewicza

Mereczowszczyzna. Pałac Pusłowskich i dom, w którym urodził się Tadeusz Kościuszko
GRAF_IKA WIKIPEDIA

Napoleon Odra
W kalendarzu UNESCO na 2007 rok znalazła się 200. rocznica urodzin Napoleona Ordy. Stało się tak na wniosek Białorusi, która promuje w świecie Polaka jako artystę, jeśli nie białoruskiego, to urodzonego na ziemiach białoruskich - w Worocewiczach koło Pińska - i należącego do białoruskiej kultury. Orda utrwalił na rysunkach około dwustu zabytków na ziemiach białoruskich. A Białorusini mają prawo czuć się spadkobiercami materialnego dziedzictwa I Rzeczypospolitej. Zwracają uwagę, że była ona nie tylko państwem polsko-litewskim, ale także polsko-białoruskim.

Z okazji rocznicy białoruska poczta wydała znaczek, na którym widnieje między innymi krzyż Virtuti Militari za powstanie listopadowe oraz fortepian. Orda był bowiem także kompozytorem. Przebywając na emigracji, brał lekcje u Chopina i Liszta. Podczas festiwalu muzycznego w Zasławiu w styczniu tego roku wykonywano jego mazurki, polonezy, walce i nokturny. Ale to nie one były dziełem jego życia.

¦

W 1881 roku, dwa lata przed śmiercią Ordy, Bolesław Prus pisał w "Kronikach tygodniowych", przesadzając nieco: "Pomimo całego legionu "narodowych chwał" władających pędzlem i ołówkiem prawie nie posiadalibyśmy rysunków dawnych polskich budowli, gdyby poza obrębem zastępu młodych sił nie znalazł się blisko 70-letni starzec Napoleon Orda. Dopiero ten człowiek, już w zgrzybiałej starości, począł obchodzić kraj wzdłuż i wszerz, rysując wszystko, co uważał za piękny zabytek".

Wielu rysowników i malarzy portretowało wcześniej zabytki Rzeczypospolitej (album widoków wydał już w 1806 r. Zygmunt Vogel), lecz żaden z nich nie wykonał tak imponującej pracy jak Orda. Jest on bowiem autorem co najmniej 1100 rysunków i akwarel pałaców, dworów, zamków, kościołów i klasztorów - miejsc, które świadczyły o dawnej świetności Rzeczypospolitej, związanych z historycznymi wydarzeniami czy znanymi Polakami.

"Spełniłem, coś mi zlecił, abym cały nasz kraj zwiedził i zrysował - już jestem przy końcu mojego albumu" - pisał do swego krewnego Józefa Ignacego Kraszewskiego. Swoje systematyczne podróże rozpoczął, mając już sześćdziesiąt pięć lat, w 1872 r., od Wołynia, Podola i Ukrainy, w następnych latach przemierzał ziemie Litwy, Żmudzi, Inflant i Białorusi, od 1878 roku rysował historyczne budowle Galicji, Wielkopolski, Prus Królewskich, by zakończyć w 1880 roku swe podróże na ziemiach Królestwa Polskiego.

Ukazujący się od 1875 roku w ośmiu seriach "Album widoków historycznych Polski poświęcony Rodakom zrysowany z natury przez Napoleona Ordę" zawierał 260 litografii wykonanych przez Alojzego Misierowicza na podstawie rysunków i akwarel Ordy w warszawskim zakładzie Fajansa. Jak stwierdza w poświęconym patriotycznemu kolekcjonerstwu "Empireum" Waldemar Łysiak, jest to "korona wszystkich polskich edycji zwanych wtedy "album malownicze"".

Album Ordy krzepił serca Polaków, gdy oglądali litografie przedstawiające dwór w Mereczowszczyźnie, gdzie przyszedł na świat Kościuszko, i dwór Mickiewiczów w Zaosiu, kościół w Żółkwi z grobem hetmana, który zdobywał Moskwę (swoją drogą ciekawe, że carski cenzor to przepuścił), dawne zamczyska, pamiątki potęgi Rzeczypospolitej, królewskie katedry na Wawelu i w Gnieźnie. W ziemiańskich domach wieszano często na ścianach litografie z albumu Ordy, zwykle takie, które przedstawiały najbliższy pałac lub kościół.

Dziś prace Ordy są bezcennym dokumentem, ponieważ bardzo wiele przedstawionych przez niego pałaców i dworów, szczególnie na dawnych Kresach Wschodnich, już nie istnieje. Dwór w Worocewiczach, własność Ordów, skonfiskowany przez carat po powstaniu listopadowym, spłonął podczas I wojny. Z pałacu Sapiehów w Różanej pozostały ruiny. Pałac Skirmuntów w Mołodowie został spalony w 1943 i nie ma po nim śladu. Nie istnieje zniszczony najpierw i splądrowany podczas I wojny pałac Chodkiewiczów w Młynowie, później rozebrany. Podobnie jak pałac Sanguszków w Sławucie. Profesor Tadeusz Chrzanowski pisał o Ordzie: "Jak Chodźko, Pol, Syrokomla, jak dziesiątki poetów, gawędziarzy i wędrowników utrwalał nieświadom świat skazany przez historię na zagładę".

Rysowane przez Ordę rezydencje kresowe, jeśli nawet przetrwały do dziś, to tylko jako wydmuszki pozbawione tego, co znajdowało się w nich za czasów Ordy i tworzyło ich atmosferę: bibliotek, obrazów, kolekcji. Zostały one zniszczone, rozgrabione albo rozproszone podczas dwóch wojen światowych i rewolucyjnych zaburzeń. Kto chce doznać bolesnego skurczu serca, powinien, obejrzawszy litografie z albumu Ordy, sięgnąć do "Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej" Romana Aftanazego, w których opisane jest to, czego już w tych rezydencjach nie ma.

¦

W przeciwieństwie do Białorusi 200. rocznica urodzin Ordy przeszłaby w Polsce niemal niezauważona, gdyby nie Iwona Knechta i Tadeusz Zawada, których pasją jest dawna architektura. Iwona Knechta jako mała dziewczynka mieszkała na obrzeżach Szczecina. Fascynował ją podniszczony pałac stojący w niedalekim parku. Mimo że chodziła do szkoły z dziećmi ziemiańskiej rodziny repatriantów z Kresów mieszkającej w pałacu, nigdy nie przekroczyła jego progu. Nie należała do tej samej sfery. Niespełnione marzenie zaowocowało po latach zainteresowaniem dawną architekturą. Rok temu Iwona Knechta, poligraf z wykształcenia, założyła wydawnictwo, by w formie reprintów udostępnić zamknięte za murami bibliotek publikacje z dziedziny sztuki. Tadeusz Zawada jest przedsiębiorcą i kolekcjonerem, fotografem ziemiańskich siedzib (niedawno otwarto wystawę jego zdjęć w Bibliotece Śląskiej). Jego marzeniem jest odtworzenie pięknego XVIII wiecznego modrzewiowego dworu w Rogowie. Oboje postanowili odkryć na nowo przed światem piękno architektury przedstawionej na litografiach Napoleona Ordy. Kompletem wszystkich serii albumu Ordy dysponują nieliczne biblioteki i litografie te są cymeliami dostępnymi nie dla każdego chętnego. Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego udostępniła edytorom swoje zbiory i umożliwiła wydanie reprintu albumu. Przedsięwzięcie to sfinansował Tadeusz Zawada. Litografie zostały cyfrowo odświeżone, by zniwelować pojawiające się wraz z upływem czasu zabrudzenia i plamy. Reprinty trzech pierwszych serii albumu już się ukazały, a wraz z nimi pojedyncze litografie.

Chociaż Białoruś próbuje zmonopolizować 200. rocznicę urodzin Napoleona Ordy, to właśnie wznowienie w Polsce po ponad 130 latach "Albumu widoków historycznych Polski poświęconego Rodakom" jest najważniejszym wydarzeniem jubileuszu niestrudzonego wędrowca ze szkicownikiem. ¦

Gdyby ktoś wygrał w Lotto.

Kompletem wszystkich serii albumu Ordy dysponują nieliczne biblioteki i litografie te są cymeliami dostępnymi nie dla każdego chętnego. Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego udostępniła edytorom swoje zbiory i umożliwiła wydanie reprintu albumu. Przedsięwzięcie to sfinansował Tadeusz Zawada. Litografie zostały cyfrowo odświeżone, by zniwelować pojawiające się wraz z upływem czasu zabrudzenia i plamy. Reprinty trzech pierwszych serii albumu już się ukazały, a wraz z nimi pojedyncze litografie.

Chociaż Białoruś próbuje zmonopolizować 200. rocznicę urodzin Napoleona Ordy, to właśnie wznowienie w Polsce po ponad 130 latach "Albumu widoków historycznych Polski poświęconego Rodakom" jest najważniejszym wydarzeniem jubileuszu niestrudzonego wędrowca ze szkicownikiem. ¦

Na Białorusi się pod tym względem przynajmniej coś robi. A u nas?
Jak to możliwe, by to co krzepiło Polsków przez lata zaborów do tej pory było przechowywane pazernie w nielicznych trudno dostępnych zbiorach. Gdzie było i jest PAŃSTWO, które takie dobra powinno przyblizać obywatelom. Jeśli będą to tylko dorywcze inicjatywy pojedynczych osób, to nie tylko będziemy płacić za takie wydawnictwa jak za zboże, ale też minie jeszcze kilka pokoleń zanim wydane zostaną kolejne kompletne serie różnych autorów. A przecież jest co wydawać. Chociażby tego nieszczęsnego Dahlberga, można w końcu wydać w przyzwoitej jakości. A gdzie cały Vogel, Stęczyński, Kielesiński, Klauzmont, Strończyński, ryciny z Przyjaciela Ludu czy Wędrowca, Alberti, z Raczyńskiego - Wspomnień Wielkopolski, Szerementowski, Leure, Schouppe i niewiem już co jeszcze ale jest tego naprawde sporo.