KRZEMIENIEC
łac. Cremenecia
ukr. КРЕМЕНЕЦЬ, Kremenets

Gród nad rzeką Strypą, na pograniczu Wołynia i Podola. Leży w wąskim, a głębokim jarze, wśród wysokich i stromych wzgórz.

W XII w. stał tu drewniany gród książąt ruskich, tak silnie obwarowany, że nie zdobył go (1226) król Andrzej Węgierski. W 1240 roku jako jedyny zamek na całej Rusi nie został zdobyty podczas wielkiego najazdu Tatarów Batu-chana.

Nazwa miejscowości pochodzi od licznie spotykanych na okolicznych wzgórzach krzemieni, dzięki którym Krzemieniec słynął w swoim czasie z wyrobu skałek do strzelb.

Kolejny murowany zamek powstał na wyniosłej górze na przełomie XIII i XIV wieku. Warownia z kamienia wapiennego, miała nieregularny kształt dostosowany do terenu.

W XIV wieku Krzemieniec z Wołyniem przeszedł (1321) pod panowanie Litwy. Przejściowo zajął gród Kazimierz Wielki (1340).

Wielki książę Witold rozbudował zamek. Według niektórych żródeł więził tu księcia Świdrygiełłę.

W dolinie, u podnóża zamku rozwinęło się miasto. Prawa miejskie nadał Krzemieńcowi (1438) król Władysław Warneńczyk.

W XVI stuleciu rozbudową niewielkiej warowni kierowała królowa Bona, żona krola Zygmunta I, w której rękach znalazło się (1539) starostwo krzemienieckie. Jej imieniem nazwano też zamkowe wzgórze.

Mocą postanowień unii polsko-litewskiej w Lublinie (1569) Krzemieniec wraz całym Wołyniem przyłączono do Korony. W Rzeczypospolitej Krzemieniec był stolicą jednego z trzech powiatów województwa wołyńskiego i siedzibą starostów grodowych.

Zamek został zdobyty przez Kozaków Maksyma Krzywonosa (1648). Zniszczony, nigdy nie odzyskał świetności, powoli przekształcał się w malowniczą ruinę. Ruiny te zwiedził (1787) król Stanisław August Poniatowski. Z ruin roztacza się piękny widok na leżące w dole miasto i okolicę. W pogodne dni widać na zachodzie Ławrę Poczajowską.

W III rozbiorze Polski (1795) Krzemieniec został zagarnięty przez Rosję.

Powstałe w okresie krótkotrwałej liberalizacji rosyjskiego imperium za cara Aleksandra I Liceum Krzemienieckie (1805) zasłynęło w całej Polsce.

19 grudnia 1803 r. zezwolono na założenie tu gimnazjum wołyńskiego. Jego findator i twórca Tadeusz Czacki nabył po królu Stanisławie Auguście bibliotekę i gabinet numizmatyczny. Książę Józef Poniatowski ofiarował gabinet fizyczny i mineralogiczny po swoim stryju, prymasie.

Zbiory liczyły niebawem (1813) 32 tys. wolumenów książek, 20 tys. monet, założono ogród botaniczny, Otworzono (1807) szkołę geometrów i później mechaników.
Absolwentami uczelni byli m.in. Joachim Lelewel, Henryk Worcel oraz urodzony w Krzemiencu (1809) Juliusz Słowacki. Szkołę zlikwidował (1831/32) kolejny car Mikołaj I po powstaniu listopadowym. Bogate szkolne zbiory zarekwirowano do uniwersytetu w Kijowie.

Krzemieniec w okresie świetności liceum nazywany był "Atenami Wołyńskimi". a szkoła przez 30 lat była głównym ośrodkiem kultury polskiej południowo wschodnich Kresach. Uczęszczało tu 600 uczniów a 70% wydatków szkoły pokrywała szlachta i duchowieństwo wołyńskie z dobrowolnych ofiar.

Założone przez Tomasza Czackiego (1803) jako gimnazjum wołyńskie, a dopiero po śmierci założyciela nazwane (1819) Liceum Wołyńskim.
Jego uczniami byli m.in. poeci: Malczewski, Witwicki, Padura, Gosławski, Olizar, Korzeniowski, Zaborowski, historycy Wiszniewski i Wróblewski. Wśród profesorów było wielu wybitnych uczonych i artystów. Liceum posiadało bogate zbiory naukowe: mineralogiczne, fizyczne i numizmatyczne (zbiór 20 tys. monet) oraz bibliotekę (50 tys. volumenów). Do biblioteki i zbiorów numizmatycznych weszła część biblioteki i zbiorów Stanisława Augusta, a książę Józef Poniatowski podarował gabinety fizyczny i mineralogiczny po swoim stryju prymasie. Ogród botaniczny, założony przez Willibalda Bessera i Dionizego Miklera, należał do najlepiej urządzonych w Polsce.
Z czasem powstała też (1807) szkoła geometrów i mechaników.

Założyciel szkoły, Tadeusz Czacki, przeznaczył nań dawny klasztor jezuitów (1740) ufundowany przez ks. Michała Serwacego Wiśniowieckiego. Po kasacie jezuitów został gmach został przebudowany (1801) i oddany (1803) na gimnazjum Czackiego. Gdy szkoła przekształcone (1819) na liceum została zamknięta (1832)w władze rosyjskie umieściły tu prawosławne seminarium duchowne, a później szkołę żeńską.

Dopiero w 1920 roku zwrócono pomieszczenie zespołowi szkół (gimnazjum, seminarjum nauczycielskie, internat) Na uposażenie liceum rząd polski przekazał majątek ziemski 35 tysięcy hektarów. Zaniedbany przez rosyjskiego zaborcę został wówczas odnowiony.

A skąd taka wizja?